HKRISTAN NI HTE GASAT GALA LAM

                                                        
  (Christians and Violence)

Rev. Lagai Zau Nan, MIT, Yangon

Ga Hpaw

Karai Kasang gaw masha asak sat ai hpe n ra ai; Yesu a kasi gaw non-violence re, ngu ai hpe hpa ningdang shara n nga ai. Raitim, Hkristan hpung a labau, mungkan labau kaw nna dai ni du htep shinggyim wuhpung wuhpawng gaw gasat gala, nat sat hkat ai lam hkrai hpring chyat rai nga ai. Mungkan shinggyim masha ni mahtang, Karai Kasang, Yesu Hkristu a kasi hkrang raw asak n lu hkrung ai lachyum rai nga ai. Mungkan masha nga mi nga Karai Kasang, Yesu Hkristu hta madun ai kasi hkrang raw asak n hkrung lu dingsa mungkan shinggyim wuhpawng gaw gasat gala, nat sat hkat ai lam matut nga na lachyum rai nga ai. “Majan gaw n kaja ai, majan n mai gasat ai” ngu ai gaw masa – principle rai nga ai. Grau ahkyak ai gaw mungkan masha yawng dai masa raw asak hkrung na mahtang rai nga ai. Dai masa raw asak n lu hkrung hkraw ai mahtang gaw mungkan labau yan ting hta, ngut kre hkra hparan kau n lu hkraw ai manghkang rai nga ai.
Gasat gala lam – violence ngu ai shaloi, nhtu, laknak lang nna asak gyam hkat, sat hkat ai sha n rai nga ai; n-gup aga, kyang lailen, myit masa lam ni hku nna gasat gala ai lam ni hpan amyu myu, lai ladat amyu myu nga ai. Ndai laika hta, dai ni anhte Wunpawng – Kachin amyu sha ni koi yen n mai rai gasat gala lam hta shang galaw ra mat ai mabyin masa hta, yawng hkra htee ngu na Hkristan tai nga sa ga ai anhte amyu sha ni a matu “jaw htuk ai mahtai, Chyum masa, labau hkringhtawng e madi madun ya ai lachyum mahtai” hpe tam hkrawk nna shawng de kaning rai matut sa wa mai ai lam hpe dep lu ai made tang madun na nngai.

1. Kadai Mahtang Majan Gasat Na Ra Sharawng Ma ta?

Hkristan ni gaw majan n mai gasat ai, ngu ai gara nawku htung gaw majan gasat na lam sharin ya nga a ta? ngu ai ga san pru wa ai. Gara nawku htung mung gasat gala, nat sat, du daw sai hkaw galaw na matu n sharin ya nga ai. Majan gasat nna masha asak sat, du daw sai hkaw ai lam hpe nawku htung shagu n ra sharawng ai hta n-ga, dai zawn n byin na matu pat hkum sharin ya nga ai. De kata kaw, nawku htung langai mi a kata kaw sha nan dai nawku htung a sharin achyin lam hpe lachyum htai la ai n bung ai majaw, ningmu hte ta tut hkan lang ai lai ladat ni n bung ai hpung ni nga wa ai hpe mu lu nga ai. Ga shadawn, Islam nawku htung a jihad hpe Muslim n kau mi gaw tinang a myit masin salum kata na gram sharai lam (internal struggle) hpe tsun ai hku chye na tim, n kau Muslim ni hku nna nhtu sinat hte masha sat, madu hkum madu bawm shakap nna kapaw si re ai baw (external struggle) hku lachyum htai la nga ma ai lam hpe mu chye lu nga ai.
Majan gasat ai lam, nat sat hkat ai lam, shada machyi jahkrum hkat ai lam, dingbai dingna jaw hkat ai lam ni hpe shinggyim masha hkum tsun, dusat ni du hkra n ra sharawng ma ai. Gwi sha pyi shingna hta lang jang hprawng mat ai gaw shi machyi hkrum na hkrit ai majaw rai nga ai. Dai majaw, Hkristan masha ni hku nna, anhte Hkristan ni gaw majan n mai gasat ai, Yesu n ra ai, ngu tsun jang kaga nawku htung ni gaw mai gasat ai lachyum zawn nga ai.
Raitim, ndai gaw anhte ta tut asak hkrung ai hta ta tut masa a hpang jahtum mahtai (final solution) n rai nga ai. Hpa majaw nga yang, lahta e tsun lai wa sai hte maren, gasat gala ai lam gaw dai ni shinggyim masha a shingra langai zawn rai nga ai (Violence as a human nature). Hpa majaw gasat gala hkat ai lam gaw shinggyim masha a shingra daw chyen zawn byin nga a ta? Hkristan Chyum Laika a mahtai hpe gawn yu ga.

2. Gasat Gala Lam a Rudi Hpe Hkristan Chyum Laika hta Gawn Yu Ai Lam (The Root of Violence in the Bible)

Hkristan Chyum Laika hta shinggyim masha a ruyak manghkang lam, tsin-yam tsindam lam ni a rudi, hte dai hpe hparan lu na matsun hpe mung asan sha tang madun da nga ai. Dai lam hpe lawu na zawn ninggam hte ninggam hka ja yu ga.

1. Karai Kasang  a Yaw Shada lam Madung (The Primary Purpose of God)

Karai Kasang yaw shada ai lam madung gaw ndai mungkan hpe shi a myit ra lam dik tup let, ngwi ngawn simsa ai mungkan byin na matu rai nga lu ai.
Karai Kasang hpan da ai shawng na shinggyim masha yan rai nga ai Adam yan Ewa Karai Kasang pat hkum da ai namsi hpe n sha ai aten laman hte ting gaw hpring tsup ai, ra n rawng re ai aten, hpa manghkang n nga, ru yak myit tsang lam n nga ai aten gaw Karai Kasang a yaw shada lam madung hpe kumla madun ya ai aten rai nga ai. Karai Kasang hte n htan shai ai lam hpa mung n-galaw ma ai majaw, shada da n htuk hkat ai baw mung hpa n-galaw hkrup ai, Edin sun na hpun kawa, hkashi hkanu, namsi namsaw, shingra tara ni hte mung pri nen nga ma ai. Dai majaw, shinggyim masha gaw Karai a hkrang bung manu hpe tup hkrak mazing sumhting lu ai aten rai nga ai. Karai Kasang nan mung shinggyim masha a ntsa myit du myit dik nga lu ai. Ndai aten gaw ra n rawng re ai, hpring tsup ai aten (the time of Perfection) nan rai nga ai. Karai Kasang mungkan ga ninggawn tawa hpe hpan hpajang da nna, shi a hkrang bung hte shi a nsa kawut bang ai hku nna asak jahkrung dat ai shinggyim masha a lata e yu reng up sin na lit hte ap ya nu ai. Nde a lachyum gaw Karai Kasang gaw shinggyim masha hku nna shi a yaw shada ai ninggawn tawa ngwi pyaw simsa nna Karai myit dik ai mungkan gawgap na yaw shada ai lam nan rai nga ai.

2. Gasat Gala Lam hte Kaga Ruyak manghkang lam ni a Rudi ( The Root of Violence & Suffering)

Gasat gala lam hte kaga ru yak tsin-yam, manghkang lam ni yawng a ningpawt gaw YUBAK MARA rai nga ai. Dai yubak mara gaw shinggyim masha a Karai Kasang a ga hpe n madat n mara ai, lale je hpre ai (diobedience & disloyalty) a majaw byin wa sai. Karai Kasang “hkum sha”  ngu pat hkum da ai namsi hpe Adam yan Ewa di sha ai gaw Karai Kasang a ga madat na malai, Satan wa a ga hpe mahtang madat kau ai majaw rai nga ai. Dai namsi sha ai shani kaw nna nan Adam yan Ewa kaw manghkang nga hpang wa sai. Dai “manghkang lam ni – conflicts or problems”  hpe Chyum Laika hta ninggam hte ninggam rai mu lu nga ai. Shawng ningnan e Ewa gaw Adam hpe shi zawn yubak galaw na matu atik anang tsun shadut ai masa hpe “agaw jaw wu ai”  ngu ai Chyum ga hta dan leng ai hku mu lu ai (NN 3: 6b). Yubak galaw ai ni gaw tinang hkrai galaw ai hte myit n dik ai; kaga masha ni hpe mung tinang zawn yubak galaw na matu atik anang gung lau chye ai shinggyim shingra – human nature hpe shadan shaleng ya nga ai, n rai ni? Lahkawng ngu na hta, shanhte lahkawng yan namsi sha ngut ai hte rau shan singgu krin rai nga ai hpe mu nna kaya ma ai; dai kaya magap na matu namlaw namlap ni hkan tam ra masai. Ndai gaw ruyak jamjau lapran e asak hkrung ai lam – struggle a ningpawt ninghpang rai nga ai. Masum ngu na hta, Karai Kasang a man nna hprawng makoi hkawm ma ai. Jinghpaw ga hta, mara lu ai wa kadai n shachyut tim hprawng ai, nga ai hpa Adam yan Ewa mung Karai Kasang pat hkum ai namsi sha ai shani kaw nna Karai Kasang e mu na hkrit, shi hte hkrum na hkrit nna hprawng makoi ma ai. Mali hta, Karai Kasang shan hpe san ai shaloi, shada da mara shagun hkat nna, tinang shut sai hpe n-yin la ma ai. Ewa gaw lapu e sha shangun ai majaw sha ni ai, ngu htan sai. Adam gaw nang ngai hpe jaw ai numsha e sha shangun ai majaw ngai sha kau sai, nga tsun let, tinang shut ai mara hpe ninggang shakut, kaga wa a ntsa htawt mara, rai ma ai. Ndai kaw nan, mungkan masha ni a mara shagun hkat chye ai shingra hte tinang a shut shai lam hpe loi loi hte n-yin la hkraw ai shinggyim masha a shingra hpe madun shadan ya nga ai. Manga ngu na hta, Adam yan Ewa gaw grai pyaw ai Edin Sun nna shinggan de gawt shapraw kau ai hkrum sai, aloi ali dai sun de bai n mai shang hkra Karai Kasang gaw shakum kum da nu ai (NN 3:24). Dai hta n-ga, Karai Kasang gaw law la ai ari (punishment) ni hpe shinggyim masha a ntsa jahkrat ya nu ai.
Ningpawt Ninghpang Laika Dkb 3 dkj 16-19 lapran Adam yan Ewa hpe jaw ai ari (punishment) ni hta lawu na lam ni lawm nga ai.

• Machyi Tsin-yam – Pain and Suffering … “…shinggyim machyi ai gaw ngai grau shalaw ya na de ai…” (dkj 16a)
• Ahna power kashun hkat ai – Power Struggle …”shi mung na ntsa e up nga na ra ai…” (dkj 16b)
• Nhkring n sa amu magam shaja sha ra na – Constant Struggle …”nang hkrung nga ai nhtoi mahkra hte hta, ru tsang ai hte ga hta na nang sha lu na ndai…”(dkj 17)
• Hkrit hpa amyu  myu nga na – Dangers and Attack …”aju hte atsing mung na matu shi shatut na ra ai…”(dkj 18)
• Amu Shaja Sha ra na – Hard Working …”na a myi man a salu salat hte na a shat nang sha lu na ndai…” (dkj 19)
• Si ra na – Death…”ga yun bai tai na rin dai…” (dkj 19b)

Ndai Karai Kasang Adam yan Ewa hpe jaw ai ari ni yawng hpe yu yang, gasat gala lam (violence) hpe shabyin lu ai lam ni hkrai rai nga ai. Shawng e tsun sai hte maren, ndai lam ni yawng a ningpawt gaw Karai Kasang a ga hpe lale nna (diobedience) yubak galaw ai majaw nan rai nga ai. Hpang daw hta, grau kaba ai manghkang ni law law byin wa sai hpe Chyum Laika hta mu lu nga ai. Gasat gala ai, nat sat sai jahkaw hkat ai lam ni matut manoi byin wa sai. Yubak gaw shinggyim masha a masin salum kata e shara la mat sai. Dai salum kata kaw nna yubak gaw shinggyim asak hkrung lam hpe reng sha nga ai.

3. Hkristan Ni hte majan (Christians and War)

Hkristan ni hte gasat gala lam hpe gawn yu ai shaloi, ningmu masum hku ninggam hte ninggam rai sa wa sai lam sarakaba Robert Mcafee Brown wa shi a Nawku htung hte Gasat Gala lam – Religion and Violence ngu ai laika buk hta ka da nga ai. Dai ningmu masum gaw lawu na zawn rai nga ai:

1. Shawng na Hkristan Ni a ningmu: Shawng na Hkristan ni  (Early Christians ) gaw Yesu gaw majan hte kaga gasat gala lam hpe tsep kawp n ra sharawng ai wa re, dai majaw majan gasat ai lam gaw kaning re ai mabyin masa, sat lawat hta raitim, shut ai ai lam re, ngu hkam la let, majan ninghkap ai ni – pacifists ni rai ma ai. Majan gasat ai lam hpe shut ai amu hku mu mada hkam la ma ai.
2. Kade nna ai aten hta, dingdung maga na masha shazai ni – barbarians ni je hpre shang wa nna Roma hkawseng mungdan a simsa ngwi ngawn lam hpe kashun let jahkrit shama di wa ai shaloi, Hkristan ni hku nna mabyin masa hta hkan nna gasat gala ai lam mung galaw ra ai aten ni nga wa chye ai ngu ai hku bai sharai hkam la hpang wa ma ai. Ndai masa kaw nna “tara ai majan – just war” masa lam yan ni pru wa sai. 
3. Lahta na ninggam lahkawng kaw nna le hte rai “Chyoi Pra ai Majan – Holy War” masa lam ni du hkra paw pru wa sai hpe mu lu ai. Chyoi pra ai majan hku hkam la let, Crusade majan ni hpe Hkristan ni nan gasat lai wa sai.

Ndai lahta na ninggam masum hta na C mahtang hpe n dai  aten hta jai lang ai lam nau n mu lu ai raitim, B hta tsun ai “tara ai majan ritkawp – just war theory” a nsen hpungtang ni hpe mungkan a mabyin lam ni hta jahkring jahkra na lu nga ai. Just war a lam hpe loi hkring matut tang madun na nngai.

4. Yesu Hkristu hte Gasat Gala Lam ( Jesus and Violence)

Yesu Hkristu gaw gasat gala ai lam – violence hpe n-gun jaw ai wa n re, ngu ai hpe hpa ningdang shara n nga ai. Ga Shaka Ningnan (GShN) na Kabu Gara Shiga Laika ni shara law law hta madun da nga ai. Raitim, dai ni anhte Yesu a matsun mungga hkan sa shakut ai ni a matu, sang lang ai mahtai hpe tam ra nga mali ai. Yesu a asak hkrung lam ting na shi a sasana hta sharin achyin ya ai lam ni a shingdu e “sung nna li nak ai Karai Masa lachyum – a deep theological meaning”  up rawng nga ai. Ndai hpe mu tam ai masha ni nga ai zawn, ntsa lam ahpa atang sha Yesu gaw nonviolence hpe n ra ai wa re, dai majaw anhte mung gasat gala ai lam hpe ja ja ninghkap ra ai, anhte hpe nat sat zingri tim, anhte zim sha hkam sha ra ai, ngu lachyum htai la ai ni mung nga ma ai. Ndai zawn, lachyum htai la ai lam ni n bung nga ai re majaw, dai ni anhte Kachin ni zawn rai, n kam gasat tim gasat nga ra ai mabyin masa lam ni a matu mahtai tam yak  na lam tai wa ai. Dai rai nna, Yesu teng teng kara hku sharin ya sai, kara hku lachyum shapraw dan sai lam hpe hkrawk yu ra nga mali ai. Lawu de nambat A nna C duhkra garan let tang madun ai lam hpe A-C mahkra hti ngut jang she, ndai laika ka ai wa tang madun mayu ai lachyum madung hpe mu lu na rai nga ai majaw, laika hti ai ni hku nna daw langai hpe sha hti la nna lachyum hta mat wa ai hku n re sha, A to C hpe mahkra hti nna she Yesu teng teng sharin ya mayu ai lachyum hpe myit sumru yu na matu tsun mayu nngai.

1. Yesu a Gasat Gala Lam N ra ai masa

(Jesus and Nonviolence)

English ga “pacifist” hpe “someone who believes that under no circumstances is war justified – kaning re ai aten, mabyin masa wa mi rai yang rai, majan ngu ai hpe tsep kawp n mai gasat ai”  ngu hkam la ai masha hpe tsun nga ai. Dai majaw, “pacifism”  ngu ai hpe Oxford Advanced Learner’s Dictionary hta, “the belief that war and violence are always wrong – majan hte gasat gala lam ngu ai gaw galoi raitim shut ai lam sha re ngu hkam la ai makam” ngu shaleng da nga ai. Hkristan labau hta, Yesu Hkristu hpe “pacifist” hku hkam la nna dai maga   n-gun jaw ai Chyum ga ni hpe tsun shagreng la ai  Hkristan ni nga lai wa sai. Grau nna, lahta e kalang mi tsun madun sai hte maren, shawng ningnan daw shaning 300 daram du hkra na Hkristan ni (early Christians) hku nna, dai hku hkam la ai hte Hkristan ni majan gasat ai lam hpe ja ja ninghkap lai wa masai.
Dai majaw, dai hku chye na hkam la ai hpung kaji kawa n kau mi a majan ninghkap ai ga ni hpe mung mu lu nga ai. Justin Martyr ngu ai hpung kawa wa gaw “We refrain from making war on our enemies, and (we) cannot bear to see a man killed, even if killed justly – anhte gaw anhte a hpyen ni hpe majan gasat nna nat sat ai lam n-galaw ga ai; kaning re lam hku mi si si, masha langai si hkrum ai hpe yu azi lu ai atsam n nga ga ai” nga tsun lai wa sai. Clement mare na Alexdandria wa mung 217 AD hta ning nga ka da nu ai: “He who holds the sword must cast it away and that if one of the faithful becomes a soldier, he must be rejected by the Church, for he has scorned God – nhtu lang ai wa gaw dai nhtu hpe kabai kau ra na re, kam sham ai masha langai ngai hpyen la galaw ai rai yang, shi hpe nawku hpung nna shapraw kau ra ai; hpa majaw nga yang, shi gaw Karai Kasang hpe n-gawn n sawn di nu ai” nga ka sai.
Majan ninghkap ai, majan gaw shut ai ngu mu mada hkam la ai dai aten na Hkristan ni (pacifists) hku nna gaw Yesu Hkristu gaw “hkam mana sha ai lam masa – law of nonresistance” hpe jahkrat da ya ai wa hku hkam la ma ai. Yesu tsun ai “shabyi maga mi bye ai wa hpe maga mi naw ja ya u,” bai, “n hkru ai wa hpe hpa hkum tai mu” ((Mahte 5: 38-39) she nga ai; dai majaw machyi jahkrum ai – to commit violence hta machyin hkam ai – to suffer violence gaw grau mai nga ai, ngu hkam la ma ai. Bai, Yesu tsun ai hta, “nanhte a hpyen ni hpe tsawra mu; nanhte hpe zingri zingrat ai ni a matu mara akyu hpyi mu” (Mahte 5:44-45) nga ai re majaw, majan gasat ai lam gaw shut kaba re, ngu hkam la ma ai.

2. Yesu a Gasat Gala lam hpe N-gun jaw ai masa (Jesus and Violence)

Lahta na majan ninghkap sharin achyin lam – pacifistic teaching ni hte shai nna, mabyin masa hta hkan nna gasat gala lam – violence hpe koi yen n lu nna galaw ra ai aten ni nga chye ai lam hpe mung Yesu shi nan madun dan sai.
Yawhan 2: 12-16 lapran ka da ai lam hpe yu ga. Yerusalam mare e Yuda ni a Shalai wa ai poi aten Nawku Htingnu n daw e sagu, dumsu, hkrudut dut ai ni, gumhpraw byan sha ai ni hpe shingri hte galaw ai lasik hte kayet shachyut kau ai hte gumhpraw byan sha ai ni a gumhpraw hpe mung ru kau ya ai hte saboi ni hpe mung kanawng kadawng kau ya ai nu ai (Yawhan 2:15). Ndai mabyin gaw Yesu shi nan galaw ai “physical violence”  rai nga ai. Yesu hpa rai ndai daram a pawt nga a ta?
Dai kaw sagu, dumsu, hkrudut dut, gumhpraw byan sha re ai ni gaw Yuda nawku htung a chyawm tari ni rai nga ai Hparishe ni, hkinjawng agyi ni, laika ka ai sara ni shing nrai, dai ni a aru arat nta masha ni rai nga ma ai. Shanhte gaw nawku htung mying hte mung shawa law law hpe li ai lit shagun ai ni rai ma ai. Shanhte a myit masin kata e tsawra myit ngu ai hkyep mi n rawng, jep ai tara hpe mung n re ai hku lachyum  htai, shanhte a chyoi pra tingnyang shagreng na maga madi shadaw ai lachyum hku htai rai, masha hpe dip kamyet sha ai ni rai ma ai. Shanhte hpe Yesu gaw shanhte a n jaw ai lam ni hpe madi madun let adawt ai lam mung galaw yu sai (Mahte 23: 4-7, 14-30). Lang hte lang mung tsun shadum, adawt ai raitim, ndai Nawku htung salang ni a myit masin n-galai hkraw nga ma lu ai. Karai Kasang a tengman ai (justice), tsawra matsan dum ai – compassion/mercy hpe makawp maga ai hku nna Yesu ndai kaw masin pawt let, lasik lang ai madang du hkra galaw sai, hpe mu lu ai. Ndai hku nga yang,Yesu gaw gasat gala lam hpe ninggun jaw ai wa tsep kawp n re ai  raitim, mabyin masa hta hkan nna, teng man lam –  justice hpe makawp maga ai hta kaning re ladat mung lang wa ra ai hpe madun ya nga ai. Ndai hku rai yang, Yesu gaw “pacifist – majan gaw kaning re ai shara, aten masa, sat lawat hta mi rai rai, shut ai”  ngu hkam la sharin ya ai wa gaw n rai nga ai. Yesu gaw yubak mara n rawng ai wa re, raitim, lahta na zawn galaw ai lam hta Yesu shut ai lam n nga ai. John Calvin gaw tinang a dinghkrai akyu (self-advantage) a matu n re sha, tinang a htingbu wa a ntsa tsawra myit a majaw rai yang na a ninggun – force hpe jai lang u “use force out of love for thy neighbor”  nga tsun sai. Yesu Yawhan 2: 12-16 hta galaw ai lam gaw, mung shawa, matsan masha, yubak kap ai ni ngu ginhka kau hkrum ai masha ni hpang maga tsap let, shanhte a ntsa na shi a matsan dum tsawra myit – compassion kaw na kapaw pru wa ai violence/force rai nga lu ai.
Bai, Luka a Laika 22:36-38 hta Yesu gaw shi Sape ni hpe tsun numhtet nga ai hta, “ya chyawm gaw gumhpraw jan lu ai wa gaw la gun u ga; htingpa lu ai wa mung  la hpye u ga; nhtu n lu ai wa gaw, hpun palawng dut nna mari u ga; kaning rai nme law, ngai nanhte hpe tsun made ga, ngai hte seng maseng gaw ngut mat na rai  ra ai majaw,  Dai wa gaw tawt lai ai ni hta hti lawm mat nga ai, nga nna ka da ai ga gaw, ngai hta dik lu na rai nga ia, ngu nna tsun mu ai. Dai rai nna shanhte gaw, Madu e, yu u, nang e nhtu lahkawng nga nga ai, ngu nna tsun dan mu yang, shi gaw, Dai hte ram sai, ngu nna shanhte hpe tsun mu ai” nga tsun ai. Shawng daw de Yesu gaw sape ni hpe dat dat ai shaloi, shanhte a ra mara hpe Yesu shi nan lit la ai raitim, ya gaw sape ni mung shanhte nan shajin ra ai lachyum rai nga ai. Dai aten e kahtawng mi kaw nna kahtawng mi de hkawm sa ai shaloi, damya ni sawng ai majaw hkawm sa ai masha ni nhtu gun hkawm ra ma ai lam chye lu ai. Yesu gaw ya sape ni hpe shanhte hpe hkrai sha dat dat na hkyen nga ai re majaw, dai zawn damya mya ai hte kaga lam hku sharu shatsang ai hpe ninggang lu nna, tinang hkum a shim lam matu (for self-defense) nhtu la gun shangun ai lachyum rai ang sai. Ndai lam mung Yesu gaw pacifist san san n rai nga ai hpe maram lu ai.
Shingran Laika 19: 11, 15 hta mung Yesu hpe Karai Kasang a Kangka hte Tengman ngu ai majan jaubu hku hkrang shing-yan shapraw da nga ai: “Bai, sumsing lamu hpaw malang nga ai hpe, ngai mu nngai, shaloi, yu mu, gumra ahpraw dan pru nna dai hta jawn ai wa gaw Kangka hte Tengman ngu ai wa rai nga ai; shi gaw dinghpring ai hku tara dara ai hte majan gasat nga ai. … Masha amyu baw ni hpe kahtam na matu, shi a n-gup hta na dai ai ntawng nhtu pru nga ai; shanhte hpe mung hpri sumdoi hte shi up na ra ai; Chyahtum chyalai n-gun rawng ai Karai Kasang a sindawng kahtet ai pawt bu ngu ai tsabyi htumbyen hta shi kabye shup nga ai “nga ka da ai. Ndai hpe ka da ai raw lachyum hta la na matu n rai tim, Yesu gaw n hkru n hkra ai Satan hpe Karai Mungga laknak hte gasat gala na wa hku lachyum shapraw ya nga ai.

3. Yesu a Sharin Ya ai Lam Madung Hpe Tam Yu Ai Lam ( In Search of Main Themes in Jesus’ Teaching)

Yesu Hkristu sharin ya ai lam madung hpe lawu na zawn ginchyum nna chye la mai nga ai:

1. Yesu Hkristu a sharin shaga lam ni gaw, n bung hkat ai lachyum lahkawng – paradoxical teaching zawn rai nga tim, teng sha gaw, dai hku n rai nga ai hpe bai mu lu nga ai.
2. Yesu Hkristu hku nna gasat gala nna, nat sat hkat na hkum tsun, n-gup aga hte pyi nmai shut hkat, shaja numra n mai tsun shaga hkat ai lam hpe asan sha sharin ya nga ai (Mahte 5:22). Grau nna, myit masin kata nna shut ai hpe pat kau na matu Yesu sharin ya nga ai (Mahte 5: 28, 37).
3. N hkru n tara ai lam (injustice), dip up sai chyup ai lam (exploitation) ni hpe gasat shamyit ai shaloi, shaja numra re ai ladat (violence) hpe lang ra ai aten ni nga wa chye ai (Yawhan 2:14-15).
4. Yesu gaw gasat gala lam hpe n ra sharawng ai wa re ngu ai shaloi, Yesu hku nna, mungkan ndai gaw gasat gala lam n nga ai (the absence of violence) hpe tsun ai lam n rai nga ai. Gasat gala ai lam nga chye ai majaw, shi Sape ni hpe nhtu gun hkawm shangun ai lam rai nga ai.
5. Yesu hku nna, gasat gala lam, n hkru n tara lam a rudi gaw myit masin – heart rai nga ai hpe madi madun nga ai (Mahte 5: 19; Marku 7:21-23). Dai majaw myit galai nna masin salum ningnan galai na lam sharin ya sai (Marku 1:15; Yawhan 3:3-8; 8:1-11).
6. Yesu Hkristu madung dat nna sharin ya ai lam gaw gasat gala lam (violence) galaw mai n mai n re; myit masin galai nna Karai up ai asak hkrung lam hpe lu la jang, gasat gala lam ngu ai n nga na hpe sharin ya nga ai she re. Myit masin n-galai ai masha ni she a nga nga dingsa, kalang n rai kalang gasat gala lam pru wa mai ai lam hpe mung n dum shami shadum ya nga ai.

Lahta na lam ni gaw, dai ni anhte hpe aloi ali hte “majan mai gasat ai, n mai gasat ai,” bai, ”Yesu gaw nonviolence hpe she ra ai, dai majaw anhte dai ni gasat ai majan hpe ninghkap ra ai,” nga ahpa atang hku sha, tawk hprut tsun ningdang n mai ai lam hpe shadum ya nga mi ai. Hpa majaw gasat ra ai ngu ai hpe rudi gawn yu ngut ai hpang she, sung sung li li myit yu tsun shapraw mai ai lam madi madun ya nga ai, n rai ni?

5. Tara Ai Majan Matsun –                                                      (Just War Theory)

Tara ai majan ritkawp a lam garai n hka ja yang, “hpa majan majan?”  ngu ai lam hpe shawng yu yu ga.

1. Hpa majaw Majan?

Langaingu na hta, sinat laknat hte gasat gala ai “majan – war” ngu ai gaw masha asak sat ra ai, si ra ai baw rai nga ai. Sharawng awng na lam hpa n nga ai - War is never good, but it it sometimes necessary. Raitim, kalang lang koi yen n mai rai, gasat wa ra ai aten ni nga ai. Hpa majaw? Chyum Laika masa hku nga yang, Yubak mara e masin salum jum tek, reng hkang sha hkrum ai masha ni nga ai majaw rai nga ai. Chyum Laika hta ning nga nga: Nanhte hta e majan hte hpyen gasat ai gaw, kanang na pru wa malit ta? Nanhte a daw shan ni hta e gasat hkying ai pyaw daw kadaw ai a majaw rai nga ai, n rai ni?” (Yaku 4:1). Hpa majaw nga yang, Yubak a majaw shinggyim masha a masin salum hpe Satan wa jum tek nga ai. Dai majaw, tinang zim sha nga tim, ruyak jahkrum, asak gyam ai ni pru wa chye nga ai. Ga shadawn, masha langai mi sinat laknak hpai nna nhku kata de shang wa nna madu jan kasha ni hpe sinat hte madi rai gap sat na hkyen ai ngu ga. Gawk kata e rawng nga ai madu wa dai hpe lagyim mu dat nna, n htu nhkyi lang nna kamu manat, galun sat ai hte madu jan kasha ni a asak hpe hkye la ai ngu ga. Ndai zawn re ai mabyin masa hta, Tara Upadi myiset hta madu hkum hpe makawp maga ai masa  – self-defense  hku myit la ya chye ma ai.
Lahkawng hta, majan hpe tara malang ai lam a kata   (within the limits of justice) e chyu sha gasat mai nga ai. Tara ai Majan Ritkawp gaw ndai hpe yaw shada ai lam rai nga ai hpe mu ai. Majan baw dat ai hte gaw shut ai jaw ai, machyi ai, sum ai mung lahkawng maga de nga wa mai ai hpe mung ningdang n lu nga ai.

2. Tara Ai Majan Ritkawp Ni – Just War Principles

Tara ai majan ritkawp ngu ai gaw kaning re ai aten hta mungdan langai mi gaw kaga mungdan langai mi hpe majan mai baw ai ngu ai matsun –  guideline rai nga ai. Hkristan ni a matu ndai tara ai majan ritkawp hpe Hkristan hpung labau hta mying gumhkawng ai St. Augustine e shawng myit shapraw dat nu ai. Augustine hku nna Roma hkawseng mungdan hpe jahkrit shama ai hpyen ni pru wa ai aten hta myit shapraw hpang dat ai rai nga lu ai. Dai hpe Thomas Aquinas wa e ka-ang prat – Medieval Period aten e kalang bai hta lang dat sai hpe chye lu ai. Just war theory kaw majan baw na ritkawp hte majan hta hkansa na ritkawp ngu daw lahkawng rawng nga ai.

Majan Baw Na Mabyin Masa

Majan baw na ritkawp (Bellum iustum) hta lam kaba kru lawm nga ai hpe lawu na zawn mu lu ai:

1. Tara shang masat da hkrum ai masha shing n rai asuya chyu sha majan n dau lu na – the war must be daclared by a legitimate authority. Marai langai ngai a tinggyeng mangut a majaw, shing nrai, kaga tinggyeng lam lama ma a majaw marai langai ngai e majan baw ai lam n rai na.
2. Yaw shada ai lam jaw ra ai – Just Cause. Matai htang na matu, shing n rai, lamu ga maden na matu, sut masa laba ka-up sha ahkang lu na matu gasat ai majan n mai rai nga ai. Nhkru n shawp lam hpe sharai na matu, teng man jet ai simsa lam lu la na matu, bai madu hkum hpe si lam nna makawp ninggang na matu (self-defense) zawn re ai yaw shada lam ni hte chyu sha majan mai baw ai. “Force may be used only to correct a grave, public evil, i.e, aggression or massive violation of the basic human rights of whole populations” (US Catholic Conference)
3. Kaga ladat hkum sumhpa lang ngut ai hpang, hpang jahtum ladat sha rai na (last resort).
4. Ram ging ai hpyen ninggun hpe langna (principle of proportionality). Ga shadawn, majan dang mayu ai majaw marai shi sha re ai hpyen  hpung hpe marai latsa hte wang gap shamyit ai lam gaw ndai ritkawp hte shai nga ai.
5. Ra sharawng ai pandung a matu byin mai wa na masa nga yang chyu sha majan baw na (reasonable channs of success)
6. Majan nsa wan hpe byin mai ai daram shayawm shakut na.

Majan Gasat Nga ai Ten na ritkawp Ni

Kaning n chyum, majan baw ra wa nna ta tut gasat gala hkat ai ga du wa yang, lawu na lam ni hpe majan pa e hkan sa na hpe myit shapraw da ma ai.

1. Ginhka masat ai lam nga ra ai – hpyen wa hte            n seng ai  mung shawa ni, mung shawa hte seng ai shara ni hkan jahten sharun, bawm jahkrat ai lam ni n-galaw na.
2. N seng ai mung shawa hpe hkra lu na rai jang, majan n mai baw ai
3. Lu rim ai/ asum jaw laknak jahkrat nna shang wa ai hpyen bawng masha ni hpe zingri zingrat ai, adup kayet ai lam n-galaw na.
4. Hpyen la ni hku nna, num sha nga manga hpe roi rip ai (mass rape), hpyen bawng ni hpe shanhte a kanu hpyen hpung hpe bai nhtang gasat shangun ai; hkrit hpa nuclear laknak lang ai lam ni n-galaw na.

Ndai lahta na tara ai majan ritkawp ni mung majan gasat na hpe n-gun jaw ai masa gaw n rai nga ai. Raitim, majan ngu ai gaw n ra tim, shinggyim labau hta koi yen n mai ai baw shinggyim shingra a daw chyen zawn rai nga ai hpe madi madun ya nga ai.

7. Chyum Laika Na Masha Asak Sat Ai Hte Seng ai Ga Si Lachyum Nkau Mi

Chyum Laika hta masha asak sat ai lam a mabyin masa, sat lawat hta hkan nna jai lang ai ga si ni, bai matut galaw sa wa ai lam ni amyu myu nga ai hpe lawu na lam ni hku nna chye lu nga ai.

1. Ga Si Lachyum N kau Mi

Masha asak sat ai hte seng nna ga si law law, mabyin masa law law, lachyum law law nga ai hpe mu lu ai.

1. Ratsach (Pru 20:13; Buhk 35:16; Taraj 4:14; 1 Hkhk 21:19)  – dingsa sat ai, yaw shada let nan sat ai = murder or slaughter)
2. Nakah (NN 14:5; Yawshu 10:10; Pru 3:20; 1 Samuel 17:9; 18:7; Esaia 37:36) --  majan hta sat ai; mara lu ai wa hpe je yang sat ai (legitimate killing in battle, to smite, sometimes with penalty)
3. Phoneuo ( Mahte 5:21; 19:18; Roma 13:9; Yaku 4:2) --- dingsa sat ai (murder)
4. Apokteino ( Mahte 10:28; Luka 12:5) --- sat ai ( to kill, slay, put to death)

2. Dingsa Sat ai hte Shut nna Sat ai ni hpe Ari Jahkrat ai lam (Intentional murder & Unintentionall killing)

1. Sat mayu ai myit hte masha sat ai wa bai sat hkrum na (Pru 21:12, Taraj 19:11-13)
• Matai htang ai wa a lata de ap ya na (Taraj 19:12)
• Matsan dum lu na nrai (Taraj 19:13)
2. Sat  mayu ai myit hte n re sha shut hpyit na masha asak sat ai wa hpe makawp maga hkrum na ahkang nga ai (Yawshu 20, Pru 21:13)
• Dai zawn re ni makoi shinggyi na mare kru san da ai (Yawshu 20:8; Taraj 4:41-43, bai; Yawshu 20:7; Taraj 19:1-13).

3. “MASHA HKUM SAT- Ratsach” (Pru 20:13) ngu ai ga si a lachyum

1. Matut mahkai ai Chyum daw ni: Pru 21:12; Jawjau 24:17; Buhk 35:30-34; Taraj 19:11-13)
2. Lachyum --- dingsa sat ai (intentionall killing/ murder)
3. Majan hta sat ai (killing in war), Si ari jahkrat ai (Capital punishment) ni hpe pat hkum ai lachyum n re, nga, John Gray ngu ai Ga Shaka Dingsa Hebre Chyum Laika hte Chyum Laika Ga Dingsa ni hte Seng ai Sarakaba wa tsun shaleng da ai.

4. Chyum Laika hta Si Ari Jaw ai lam n kau mi (Capital Punishment in the Bible)

Chyum laika, Yuda htung hta, lam law law a majaw, si ari hkrum mai nga ma lu ai.
“Masha sat ai wa (murderer) teng teng si hkrum lu na rai nga ai...”(Pru 21:12)
“Masha lagu ai wa (kidnapping)..teng teng sat kau ai hkrum na...(Pru 21:16)
“Yam nga hte kanawn ai wa(bestiality) teng teng sat kau ai hkrum na (Pru 22:19)
“Masha wa a num shaw ai (adultery) shi shaw ai num hte sat kau na(Jawjau 20:10)
“Lasha shada kanawn ai (Homosexuality).. (Jawjau 20:13)
“Yehowa kaw na lam shadam ai myihtoi masu (false prophet)..sat kau ai hkrum lu na” (Taraj 13:6b)
“shawa num ni hte kaga adip arip hkum shan kanawn ai (prostitution and rape)... (Taraj 22:23-24)

Masha asak sat ai lam, ari jaw ai lam ni mung mabyin masa amyu myu nga sai hpe Chyum mungga hta mu lu sa ga ai.

Ga Hpungdim: Anhte a Matu Mahtai

Dai ni anhte a matu mahtai shapraw la ai lam hta, shinggyim mungkan e teng sha byin nga ai lam – reality of human world hte Hkristan Chyum Masa ningmu lahkawng hpe tang madun na nngai.

1. Shinggyim Mungkan a Tengman Mabyin –        Reality of Human World

Shinggyim masha a asak hpe sat ai lam/majan gasat ai lam hpe ninggun jaw na lam n nga ai (General Principle). Rai yang, dai ni na mungkan gaw tinang a ahkaw ahkang, rudi maka, mungdaw mungdan ni hpe hkra wa, je hpre wa ai hku hkam sha ai ni law law wa, dai ni hpe makawp maga ai majan ni gasat nga ding-yang rai nga ai. Ndai kaw myit dum na lam gaw, shinggyim mungkan hta, shada da dip lu dip sha, sai chyup, kashun kashe, law hpa myit marin, tinggyeng myit machyu ai lam ni chyinglau sha nga dingsa, gasat gala majan ni naw byin nga na re. Bai, tara malang teng man lam (justice), dinghpring lam (righteousness), tsawra ai myit kumla (love), mara dat ai (forgiveness), pu gang sin machyi ai (solidarity) lam ni ni hpe shinggyim mungkan hte shinggyim masin salum ni hta tang du ai hku shara n jaw lu dingsa, shinggyim mungkan ndai zim simsa, ngwi ngawn lu na n re.

2. Shaloi Gaw Anhte Kaning law? (How then?)

Hkristan Chyum Laika hku gawn madi yu yang, gasat gala lam htum mat na, zim mat na ladat hpe asan sha mu lu nga ai. Dai gaw ndai daw 8 No. 2. A hta madun da ai Karai Kasang a Yaw shada ai lam (the primary purpose of God) de mungkan masha yawng a masin salum ni bai nhtang du ai shaloi sha mungkan shinggyim masha ni lapran gasat gala, gali galaw lam, hte hpai shai hkat ai manghkang lam ni zim htum mat na rai nga ai. Ndai de sa wa ai shinggyim masha ni a hkrun lam dingdun e gasat gala, gali galaw, hpai shai hkat ai manghkang lam ni gaw tut e hkrum sha nga na sha rain ga ai. Hpa majaw nga yang, shinggyim masha ni a masin salum hpe Satan shing nrai, Yubak mara e tek jum, reng hkang da nga mi ai. Dai majaw, gasat gala lam n mai galaw ai ngu mahtai tam na malai, gara hku mungkan shinggyim masha ni a masin salum ni sansan hpraw tsawm wa lu na lam hpe mahtang sharin ya nga ai lam rai nga ai. Karai Kasang a ningpawt ninghpang yaw shada ai masing de bai n du lu hkraw ai majaw, mungkan labau gaw gasat gala lam, ga li ga law lam ni hte hpring chyat nga ai gaw dai ni du htep rai nga ai, n rai ni?
Mungkan masha ni a masin salum hpe Yesu a masa up, Yesu nan shung ai asak hkrung lam (Christ-Incarnated Life) de du lu nna, Karai Wenyi ka-up (Spirit-filled) let Karai myit dik ai shinggyim masha tai ai hte Karai myit dik ai masha ni law wa jang Karai myit dik ai mungkan, shinggyim wuhpawng tai wa na rai nga ai. Dai de n du du gaw shinggyim mungkan ndai gasat gala manghkang lam htum ngu ai nga na n rai nga ai law.
Karai jaw ai awmdawm de du lu hkra sai ninghtan shabawn let nut sa wa ga!
 By++ndai kaw matut hti mai nga ai++click++