Wunpawng Amyu Sha Kam Maka Hte Democracy

Mung masa lam hte seng nna ya ten federal democracy law, self-determination law ngu nna tsun kamang nga ai. Ndai mung masa lam hta Kachin ni gaw mung masa ahkaw ahkang kade ram gam la lu na kun? ..jawm dinglik maram la lu na matu tang madun dat ai. Myen ni a democracy lai masa gaw mung masa hpung hpaw na me (vote) shang shing jawng ra na , dang la ai ni chyu sha asuya galaw mungdan uphkang ra na, mungdan a ripkawp tara hpe asuya sha masat daw dan galaw na, amyu baw shang ni a ahkaw ahkang ma hkra hpe paliman hta bawng ban nna me( vote) bang nna daw dan la ra na ngu ai rai nga malu ai. Mung masa ahkaw ahkang yawng hkra hpe me jaw nna sha daw dan la mat wa na hkrang rai nga ai.

Myen amyu masha jahpan gaw wunpawng mungdan hta mung, munghpawm mungdan ting mung law dik rai nga ai. Dai majaw mungdaw rap daw hta mi rai rai, munghpawm rap daw hta mi rai rai myen dat kasa ni chyu law taw nga ai majaw Kachin myu sha ni hte seng ahkaw ahkang lam, mungdaw sut hpa-ga lam, hpaji lam, hkamja lam, htunghkying lam etc ni hpe bawng ban nna daw dan wa shagu dat kasa nlaw, me (vote) nlaw re wunpawng amyu ni gaw sum na lam chyu law nga na re.

1948 -1961 ladaw aten e myen mung ting democracy prat hta mung wunpawng ni gaw laklai ai mung masa ahkaw ahkang lu ai lam nnga ai hta n’ga mungdaw hpe pyi myen coloni galaw kau ya ai hkrum sha saga ai. 1990 ning hta galaw ai democracy ra lata poi hta Kachin mung masa party ni jinghpaw mung hta sha n’ga mungmyit sinli ga (lahta sammung) hkan du hkra ra lata shing jawng ai lam galaw yu sai, dai shaloi mung jinghpaw mung daw hta shara ( 3) hta sha dang la lu nna ngam ai shara yawng hta gaw Kachin parti nre ni chyu dang la kau ai lam nga sai. Ya ten e mung myen ni paliman hta wunpawng dat kasa nkau mi shanglawm taw nga ma ai. Dat kasa ni gaw tinang a amyu hte seng ai ahkaw ahkang, mungdaw kata na sut nhprang lam yen ahkaw ahkang, mungdaw kata bawng ring lam yen ahkaw ahkang ni hpe ta tut galaw lu hkra paliman hta tang madun daw dan la lu ai lam gade ram nga sata? ..dik shale hpyen tsin yam ni matu garum jaw lu ai ahkang hpe sha pyi tsun shaga la lu lam nnga nga ai. Amyu nlaw ai majaw mung shawa dat kasa nlaw, mung shawa dat kasa nlaw jang mungdaw rap daw, munghpawm rapdaw hta dung nna ahkaw ahkang tsun shaga la na masha nnga, de majaw to pass legislative proposals byin wa lu nloi nga ai.

Federal masa hku rai yang ahkaw ahkang lam yen ni hpe wang lu wang lang galaw la lu na ga ai kun? Federal gaw munghpawn asuya hte mungdaw asuya a lapran mung masa galaw lu na ahkaw ahkang tara ni hpe gam garan nna jawm up hkang ai lam rai nga ai. Jawm uphkang ai ngu jang gaw wunpawng mungdan a ntsa e mung, jinghpaw wunpawng mung shawa a ntsa e mung, wunpawng mung na pru mapru ma hkra a ntsa e mung myen hte matut nna jawm galaw nga ra na rai nga ai. Tinang a amyu sha ni chyu galaw lu ai lam hpa nau nnga ai. Jinghpaw wunpawng ni hta 1947 shawngdaw de myen ni hte mungdan jawng uphkang ai lam labau nnga ga ai. Myen mung munghpawm hpe 1947 ning e jawm gaw de dat ai shaloi munghpawm shanglawt lu ai hpang (10) hpring nna munghpawm kaw nna ga garan pru mayu yang pru lu na ngu ( secession rights) ga shaka da chyalu rai nga ai rai tim dai ni du hkra byin wa lu ai lam nnga nga ai. Federal masa hku nna myen ni hte jawm nga mat sana ngu ga! lani mi hta wunpawng mungdan ting myen amyu ni chyu tup rai dip sha hkrum yang gara hku galaw na? dai majaw federal masa lam hku sa wa tim mungmasa mang hkang gaw prai mat na lam nnga nga ai.

Federal masa lang nga ai Canada mungdan hta byin nga ai lam hpe mung yu ga! Canada mungdan gaw mung kan hta simsa dik ai federal mungdan kaba langai rai nga ai. Provinces -10, territories -3 pawng hpawm da ai mungdan rai nga ai. Mungdan a ding dung maga de na Territories-3 gaw Native or Indian or aboriginal ni a laksan mungdaw rai nga ai. Bai sinpraw chyen de nga ai Quebec province gaw moi de uropa de na mung maden masha ni madung nga nna France masha law ai hte France ga shaga ai ni law dik rai nga ai. Kaga province ni hta nga yang shi gaw Quebec sovereignty movement ngu ai ahkaw ahkang alak mi lu nga ai. Htung hkying , aga shai ai majaw nga yak ai ngu mara madun let Canada kaw nna laksan shanglawt ai Quebec mungdaw hku nga mat na hpe tara mahkun hku, si mani mung masa bawng ban shaga ai ladat hku nna da galaw nga ma ai, rai tim federal palimant hta me(vote) jaw nna daw dan ai shaloi galoi mung sum nga ma ai. Dai majaw masha law ai nhte nlaw ai ni me(vote) daw ai ai lam hta masha nlaw ai ni sha galoi mung asum nga na re.

Bai hpu nau Wa amyu masha rawt malan hpe yu ga! Shanhte a mung masa pandung rai nga mungdaw lu hkra ngu ai hte maren lu hkra mung galaw nga masai, lu mung lu sai daram ra nga manu ai. Hpa majaw dai hku awng dang ai?.... mung masa galaw ai hta kaga amyu bawsang wuhpung wuhpawng ni hkan shang lawm achya lam n’galaw ai, mai gan mungdan ni hpe garum hpyi shamyet shanta ai hta waw-ra ..le ra mung dan yawng hkan garum hpyi hkawm ai lam nnga ai sha Miwa asuya hpe sha kamhpa nga nna da hpran shara la re lam ni majaw mi wa asuya garum jaw ai marang e shanhte wa hpyen masa dai ram gyeng mat ai ai ngu mu lu ai.

Self-determination ngu ai mung yu ga! Uropa e France rawt malan ai kaw nna hpang wa, mungkan majan aten hta american gumsan magam Woodrow Wilson wa tara shang masat la dat ai rai nga ai. Self-determination and National minority rights ai lam hte seng nna Leiden Universty kaw nna Norbert Lal (Public International Law) wa sawk sagawn ka da ai hta self-determination ngu ai hpan (2) nga ai nga ai, dai gaw an external and an internal ngu ai re nga ai, an external self-determination ngu ai gaw ga garan mat wa na de re ai made da ai (external self- determination would be the right to secession ) internal self-determination ngu ai gaw tinang amyu sha ahkaw ahkang lam ni hpe htawm hpang de galaw la mat wa na(internal self-determination would be the right pf peoples to take part in decision affecting their future) ngu ai rai nga ai. Jinghpaw wunpawng ni hta gara madaw lang nna tsun shaga yang htuk manu na kun?

UNO a matsun tara hta mung; Article 1 of the International Covenant and Civil and Political Rights (ICCPR) and of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (ICESCR), provide that: “All peoples have the right of self-determination. By virtue of that right they freely determine their political status and freely pursue their economic, social and cultural development.” ..ngu nna grai hkrak hkra ka bang da nga ai tim ta tut hkrang shapraw galaw lu ai lam galoi nnga nga ai. Dai majaw self-determination ngu ai mung pala nlawm ai sha sinat kap kapaw ai hpa sha rai nga ai.

TeinSein asuya tsun nga ai mungdan ting gap hkat jahkring ai lam shawng galaw dai hpang she mung masa tsun shaga na! ndai masa gaw KIO/KIA (17) galaw ngut chyalu re le..mungdaw hten za mat ai hta lai nna hpa baw lak lai ai lam lu la ga ta?...mung masa shawng bawng myit hkrum la kau ai lam nnga ai sha –gap hkat jahkring sen htu kau ngut ai hpang mung masa hpe atsawm hkrak rai bawng ban daw dan la lu ai lam nnga yang gara hku din a? mung masa ga shaga na ngu na sha ga sadi jaw nga ai..ndai bawng ban ai lam gaw moi na Nyawng Napin mung bawng zuphpawng galaw ai zawn shaning kade ru nna na mat wa ..hpa laklai ai mahtai nlu…dai lapran hta jinghpaw mung de maigan hpaga hpung ni hpe dun bang la nna yawng agrawk galaw sha jahtum kau ya..gap jahkring sen htu kau sai majaw bai gap gaw nrai…matut nna bai chyam chya rawng wa chye na hpe mung sung sung li li myit yu ra nga ai.

Rai yang Kachin myu sha, mungdan hte htuk manu na hkrang masa ni gaw kaning re rai ra na kun?

Ga shadawn ni myit sumru yu dat na matu:

1) Kachin sovereignty state rai ra na yi?

2) Miwa gumsan mung hpawm mungdan hkrang; Hongkong, Taiwan, Macau ni zawn shanglawt ai mungdan langai zawn rai nga lu nna kanu miwa gumsan mungdan a shing-nip shing na npru e rai nga ai hkrang hku sa yi?

3) Myen asuya hte makawp maga hpyen dap, maigan kyit hkai lam, munghpawm gumhpraw lam hta sha pawng hpawm galaw ai confederation hkrang hku myit na yi?

Ndai ra lata ga san kaba (3) hpe mung shawa ni ya ten gui gui hte lata daw dan nna tang mi adu rai galaw ra sai aten rai nga sai nrai ni?

Hkrumra Padang