Chyum Laika Ningmu hte Kachin Karai Masa.
2018 ning hta gaw Britisha colony kawn Myen a colony hta bawng dung mat ai shaning 70 ning de anhte Kachin ni du shang wa sai. Chyum mungga hta Yuda masha ni gaw Babelon kaw shaning 70 ning bawng dung nna Shanglawt lu let Yerusalem bunghku hte Karai Kasang htingnu hpe bai gaw gap lu ma ai. Hpa majaw 70 ning hta Shanglawt ai mungdan hpe gaw gap lu ma ai kun? Chyum laika masa ningmu hte yu yu ga. Yerusalem Nawku Htingnu jahten sharun hkrum ai hte Babelon de bawng dung hkrum mat ai tim Karai Kasang gaw Yuda masha hpe shi a ga sadi hte maren magam bungli galaw u ai.
Yehowa ning nga ai: Babelon mare hta sanit shi (70)ning ladu hkrum jang, ngai nanhte hpe kawan katsan yu na nngai; ngai tawn da ai ga sadi hpe ngai nanhte a matu shadik nna, ndai ga de nanhte hpe bai wa shangun na nngai. (Yeremia 29:10)
722 BC aten hta Israela amyu lakung 10 gaw Asuri de bawng dung mat wa sai. 2 Hkawhkam 17:6 hta ning nga ka da nga ai. Hoshea hkaw dung ai jahku ning hta e, Asuri hkawhkam gaw Samari mare hpe lu la nna, Israela masha ni hpe Asuri mung de bawng rim wa sai. Ndai lakung 10 gaw amyu tingnan mat mat wa sai. Daini du hkra gara kaw nga ai hpe atsawm n lu sagawn ma ai. Yuda lakung hte Benjamin lakung sha Israela mungdan hta nga nga ma ai.
Shaning 100 ning jan na ai hpang 605 BC aten hta Babelon hkawhkam Nebuhkadneza Yuda Hkawhkam Yehoiakim hpe lung gasat ai the Yehowa a htingnu nat kau, Yerusalem mare bunghku hpe mung run kau nna Karai Kasang nta na sutrai ni hpe la nhtawm Babelon mare na hkawhkam wa a nawku htingnu kaw tawn da u ai. Hkawhkam wa hte hpawn agyi salang, mung shawa ni hpe mung bawng masha hku woi mat ma ai. (2HkLb. 36:6-18). Yuda masha ni gaw shaning 70 ning bawng dung ai prat hta Karai Kasang hpe hkungga mung n lu jaw jau, amyu sha hte seng ai poi shingra mung n lu galaw rai nna Yerusalem mare, Ziun bum hpe dum let hkrap ngu hkrap ngoi, madai nga ma ai.
Shaning 70 ning naq ai hpang Parsi (Persian) hkawhkawm Cyrus gaw Babelon hpe dang kau nna Medo-Persian Empire hpe gaw gap u ai. Ndai Persi hkaw hkam wa gaw bawng bung nga ai Yuda masha hta na kam ai ni yawng hpe Yerusalem mare de nhtang wa nna Karai Kasang a nawku htingnu gaw gap na matu shanglawt ahkan jaw dat u ai. Marai 43000 jan bawng kaw nna lawt nhtawm Yerusalem mare de nhtang wa ma ai. "Bavli" amyu mying ai Yuda masha ni gaw Babelon (daini na Iraq) kaw nna 1940 ning hpan e she bai Israel mung dang de bai nhtang wa ma ai.
70 Ning Bawng Dung Ten Hkyen Lajang ai lam ni.
Babelon e bawng dung ai shaning 70 hta Yuda masha ni sharin la ai lam law law lu la ma ai. Tinang a mungdan mung shamat, Karai a nawku htingnu ni htenza mat ai majaw myit htum shoi chyum hkrum tim, shanhte myit n dawq ma ai. Lani mi lawt lu na re ai hpe myit mada ala nga ma ai. Tsasam mungdan hta bawng dung nga timung Karai Kasang gaw shanhte hte rau mau hpa amu bungli galaw nga ai. Bawngdung nga ai aten hta Karai Kasang gaw shanhte myit ningma ni, arawn alai ni, myit jasat ni, makam masham ni hpe garam lajang tsi tsi ya u ai hte myit mada ai lam nnan jaw ya u ai.
1. Sumla Kadawng Naw ai hpe Koi Gam ai.
Babelon hta bawng dung ai aten shawng nnan sharin la lu ai lam gaw karai shaje sumla kadawng naw ai lam hpe koi gam ai lam re. Lai wa sai ten hta kaning mi rai rai, shanhte a makau grup yin e shing grup nga ai gawkngu sumla ni hpe yu matsat nna tinang a hkum hpe shachyoi shapra let Karai Kasang hpe sha nawku dingyawm ai lam re.
2. Laika Ka Sara hta Amyu a Laili Laika
Yerusalem mare, Karai a Nawku Htingnu ni hte tsang gang nga ai aten, bawng dung hkrum nga ai aten hta Scribes (laika ka sara/jawng sara) ni gaw grai ahkyak shara kaw magam bungli galaw ma ai. Shanhte a magam bungli madung gaw sharin achyin ai, woi awn ningshawng ai, Chyum laika hpe hkanzing ai lam ni re. Scribes ni hku nna Mishna hte Gemara ngu ai Rabbi – Tara sara ni hte seng ai laili laika (Rabbinical literature) woi ka shapraw ya ai. (Mishna ngu ai gaw Karai Kasang a Tara ni hpe n gup aga hte tsun hkai ai; Gemara ngu ai gaw Mishna a lachyun htai ya ai hte and hkapla hkannang hkansa ai htung lailen ni hpe ka mahkawng da ai). Ndai lahkawng gaw hpang daw hta Talmud ngu ai byin wa sai. Talmud ngu ai gaw Hebre ga hku hkaja ai, matsun madun ai ni lachyum re. Dai re ai majaw Talmud gaw Yuda htung hta Yuda labau, makam masham, htunglai len, htunghking, hkan sa ra ai tara ni a npawt tai wa sai. Ndai laili laika ni gaw amyu langai ngang grin na matu npawt nhpang tai ya sai.
3. Tara Jawng Ni
Yuda amyu masha ni hpawng chyawm na shara hte Nawku dawjau na shara Tara Jawng Ni (The Synagogues) gaw n nga n mai rai nga ai. Tinang a daidaw buga hte tsang gang nna bawng dung nga ai aten hta tara jawng ni gaw hpaji jawng ni tai wa sai. Tinang kadai re ai lam hpe chye lu hkra sharin achyin ya ai hpaji ginra tai wa ai. Bawng dung taw nga ai aten hta ndai Tara Jawng ni (The Synagogues) gaw makam masham, myu tsaw mung tsaw myit (national spirit) hpe gaw gap ya ai npawt gindai tai wa sai.
4. Chyum Mungga hpe Sharin Achyin ai
Yuda amyu masha ni gaw Karai Kasang a Chyum Mungga hta npawt da nna asak hkrung hkawm sa ai amyu ni rai ma ai. Chyum mungga ni hpe ka kahkyin mahkawng da nna ahkrit akrai hkaja ma ai. Hpa majaw bawng dung ra ai lam hpe shanhte a kashu kasha ni hpe tsun dan let lawt pru lu na lam a matu Chyum mungga hte la kap nna sharin ya ma ai. Ezra, laika ka sara, woi awn let chyum laika sharin ya ai, chyum laika a lachyum ni hpe hpyen dan let sharin achyin woi awn u ai.
5. Yuda Amyu Sha ni Kahkyin Gumdin Wa Sai
Egutu hta bawng dung nga ai aten na zawn Babelon hta bawng dung nga ai aten hta dip sha roirip, tsim yam tsim dang, mayak, jam jau, shoi chyum shoi rang amyu amyu a majaw bawng dung nga ai Yuda masha ni shada, grau nna myit hkrum wa ai, woi awn ai ningbaw ni a npu hta shada da kahkyin gumdin wa ai, garun ningtum hkat wa ai, pu gang sin machyi rai wa ma ai.
Amyu langai, mungdan langai bai gaw gap ra ai hpe grau myit hkawn wa ai. Ndai mahkrum madup hta tinang a hkung tinang jasan jaseng nna myit hkrum kahkyin gum din let Shanglawt lam hta hkawm sa wa ma ai. Nkau mi chyawm gaw ndai lam hpe myit n hkawn n shang lawm ai majaw Babelon kaw ngam kau da ma ai. Daini mat mat ai amyu tai mat wa masai.
Shaning 70 Yuda Masha Ni Bawng Dung ai hte Kachin Wunpawng ni.
Yuda Masha ni shaning 70 bawng dung ai hte Kachin Wunpawng ni a lam gaw hpa gaw n seng ai, rai timung sharin la ra ai lam ni law law rai nga ga ai. Babelon de chye chyang ai ni, sut gan ni yawng Hkawhkan Nebukhkadneza woi mat wa ai zawn dai ni mung ram ai ni yawng Myen mung de, mungkan de bra ayai mat wa ai. Sut gan ni yawng Myen mung de, mungkan de bra ayai wa sai. Lamu ga mung Kachin ni n madu, tsasam ni she madu mat wa sai. Balelon kaw bawng dung nga ai hte hpa n shai mat sai.
1948 ning myen mung shanlawt lu ai aten hta Yangung mare kaba hta Kachin ni dum nta hte hkrak rai ai htingggaw 5, n nga na re, raitim daini gaw hti n dang sai. Kachin ni aq Babelon Myen mung de lam amyu myu a majaw htawt shingbyi mat ai ni mun kaba lam she rai mat sai. Yuda masha ni zawn bawng lawt ai aten hta tinang a mungdan Kachin Home Land de bai nhtang wa na ni gaw lawm nga ma ai kun? Ezra zawn Nehemiah zawn woi awn ningshawng na ni gaw paw pru wan a kun?
Bawng dung nga ai aten hta Yuda amyu masha ni zawn anhte Kachin ni hkyen nga ga ai kun?
Dai ni Kachin ni na mabyin hpe bai myit yu, sawn dinglik yu ga.
Dai ni Jinghpaw Wunpawng sha ni a gam maka gaw myit sawn yak ai (critical) byin nga ai aten re. Masha amyu ni grai aw law hkrum ai rai tim, kata lam yu dat yang nsin chyip naw rai nga ai. Anhte a dai lup dai hpang, anhte a mungkan hpe praw di yu dat yang gaw gap ra nga ai lam ni hte shading sharai ra ai lam ni ndang tsun hkra law la nga ai.
1. Anhte daidaw mungdan madu amyu (Ethnic Nation) rai nga ga ai. Shawng lam de prat hpe dep ai hku matut nga pra sa wa na re ngu ai masing masat grang da ai lam (Blue print of Nation Building) lu nga sai kun? Kade a lit rai nga ai kun?
2. Kachin ngu ai myu ni ning re ma ai ngu ai anhte a (Nation Image) nga sai kun?
3. Masha kaga amyu hte ganawn mazum ai shaloi, ahtawk ahtak ai shaloi, tsap na ngang grin ai Wuhpawng (Healthy Society) ngu sai kun? N nga yang kadai gaw gap na lit nga a ta?
Karai Kasang gaw shi tawn da ai ga sadi hpe shadik ai wa rai nga ai. Dai rai yang, Kachin amyu sha ni a matu Karai Kasang gaw kaning re ai ga sadi ni tawn da ya ai kun? Shaning 70, 80, 90, shing n rai 100 ning kun? Shing n rai yang mung Karai a pawt sindawng ai naw hkrum nga ga ai kun? Anhte Kachin ni a tsin-yam hkrun lam ndai galoi she htum na kun? Karai Kasang hta anhte Kachin ni a matu shingran katsi mat sai kun? Sawn ginhka dinglik yu ra nga sai.
Yehowa ning nga ai: Nanhte a lam ngai myit ai hku, ngai chye nga nngai: nanhte hpe jahten na n rai; nanhte myit mada ai lam, htawm hpang e lu la hkra, ngwipyaw ai hku hkrai ngai myit nga nngai. (Yerimiah 29:11)
Palawng Naw Tawng
Refences:-
Chyoi Pra ai Chyum Laika
The Expositor’s Bible Commentary
Dr.Maran La Raw a Lak Jet
Chyoi Pra ai Chyum Laika
The Expositor’s Bible Commentary
Dr.Maran La Raw a Lak Jet
