By: www.kachinnews.com
A. Gahpaw Sam mung kata Kachin sub-state kaw Myen asuya dap ni hpe ninghkap gasat nga ai KIA hpyenla ni.
Moi prat hta Jinghpaw ni majan hpan amyu myu gasat wa sai. Daini hta, langai, ginru ginsa la ni woi awn ai majan, gumchying du ni baw ai majan gaw lamu ga makawp maga, maden jat masing lai rai nga ai. Nam na hkanghkyi, sharaw, ugan zawn kadai mung tinang a daru magam, ahna, kawng shadap nna kaga ni hpe shangap matsut kau ai lachyum mung rai nga ai. Dai majaw, tinang a shara, ahkang aya, sari sadang, lamu ga shara hkra wa ai hte gaw majan hte shangang shakang la wa sai. Lam mi gaw dai aten hta teng sha Waja Du ni tatut kaup dang la kau ai lam hta sha madung rai nga ai. Lahkawng, kaga amyu kaba a “shangun ma; shawng si gwiran” lai hte Myen Hkaw Hkam ni a mayam hpyen la, Japan, Inglik, Amerikan ni a mayam, shangun ma hpyen la tai rai “kaga ni a yi hkyen nchyang” tai lai wa sai.
Anhte amyu yawng a matu marai langai, wuhpawng langai, ningbaw langai, karum la ai ni langai ngai hpe kam nna majan matut gasat na i? KIO/A woi ai mung rawt malan chying hkrawng gaw tsan ban ka-ang hkup jan wa sai. Masha shagu gaw ndai majan hta lai langai n rai langai hku lawm nga ai hpe, rawt malan mungga hta, “hpyen masa hte mung masa lahkawng kapyawn ai… mung shawa majan” re nga sai. Shaloi, KIO asuya hte mung shawa gaw arau majan lata gindun let Mungdan hte Amyu sha ni hpe shalawt lu ai bandung de du hkra kaning rai matut gasat sa ra ai hpe “ringchying majan lai” hte rai na hpe tang dan ai.
B. Daini na KIA Majan A Lachyum
Ndai lang na KIA a majan gaw “mung shawa a ninghkap majan re” nga 2012 ning na KIO tinggyang up a 52 ladu hkrum rawt malan mungga hta mu lu ai. Lai wa sai shata man 10 praw 11 ya shani Mitch McCornnell wa a lawu rapdaw de tang ai labau sumtang hta KIA majan hpe “Jinghpaw majan”ngu shagrau wa sai. Dai hpe 101 American Jinghpaw Rangers ni a Japan gasat ai hpe shachyaw nhtawm “KIA woi awn ai majan hpe Jinghpaw Shawa Yawng a majan” re nga shagrau da nga ai. Ndai majan gaw “shawa yawng shakut dingkren ai, lai amyu myu hte shawnglawm ai majan rai nga ai hpe mu sai. Myen amyu ni chyawm gaw KIA ni a majan, Jinghpaw shawa yawng hpe gawng malai n re ai, KIA woi ai dinglai amyu tsaw majan nga mara shagun nga ai. Miwa ni a maga gaw “u shat dan pa kashun ai majan” rai nga ai lai re. Laknak lang uhpung law law hta KIA hpe sha she madung gasat ai, mungdan ting a hpyen n’gun laba hte matut manoi gasat nga ai hpe yu yang gaw Myen Hpyendap a hkrak gran da ai masing kaba hte maren gasat ai majan re hpe mu lu ai. Rai yang, daini mungkan a ringchying ai hpyen masa lai hku nna jep joi yu dat ai shaloi, langai, ndai majan gaw “Jinghpaw Shawa Yawng shanglawm ai majan” rai nga ai hpe mungdan kata hte shinggan na masat ya nga ma ai.
Madi madun na lam gaw hpyen shang ai mung shawa hpyen hpung, mung shawa kanawn mazum hpung, majan hta share ai hte asak apnawng ai gaw mung shawa hpyen hpung na ni grau law sai. Lahkawng, ngam ai num ma hte gumgai dingla ni daini na KIO/A a mung masa polisi hpe chyena nhtawm me ra ai lam shagu hta n ningdang, n ninghkap ai hta n ga, arau lata gindun nga ai gaw daini du hkra re. Gashadawn, hpyen yen hkawm ai nan mung mung masa majan rai nga ai. Shanhte ni shawnglam na hpyen la ni hte maren yak hkak jamjau, katsi kahtet, kawsi ket, machyi makaw hkam nga ma ai. Masum, Jinghpaw hpung shawa mung n hkrit n tsang tara shang ja ja akyu hpyi ya nga ai. Mali, Jinghpaw wuhpawng shagu na ni mung myit n-gun, yu-ngwi, ja gumhpraw hte ndai majan hta karum madi shadaw ya nga ai. Manga, maigan mungdan nga Jinghpaw ni mung anhte a hpyen masa, mung masa lam a matu jagumhpraw, hpaji jaw, ninggun madun, tatut hkum nan hpe karum madi shadaw nga ai.
Kru, laklai dik ai lam gaw tengman rap ra ai democracy manu hta shatai nhtawm hpyen yen ni hpe Mungkan Wunpawng Hpung Ginjaw, UNHCR kaw nna tara shang nan sawk sagawn nhtawm hpyen yen tsin yam ni hpe karum nga ai. Sanit, jet ai munghpawm gawde na Jinghpaw ahkyak dik rai nga ai hpe mu mada ai Myen mung amyu baw ni mung karum nga ai. Ndai lam ni hpe yu ai shaloi gaw KIO/A a mung masa hte hpyen masa majan hpe madi shadaw ai ngu ai lachyum mung rai nga ai. Maga mi gaw hpyen dap tek Thein Sein asuya a n hkru ai mung masa maw lanyet hte tatut hpyen ladat hpe n ra ai, ninghkap ai lam rai nga ai. Maga mi gaw, Jinghpaw (Kachin) amyu yawng hpe lakawn, madi shadaw, pawn ba, karum shingtau, sharawt la, ninggun jaw, sai ninghtan rap ra nga ai lam rai nga ai. Jinghpaw amyu ni htum mat na hpe kadai mung n ra ai lachyum rai nga ai.
Bai ahkyak dik ai lam langai gaw anhte Jinghpaw Wunpawng shani myit mada shara n nga ai aten, Karai Kasang hpang de, tengman ai asak hkye ai mung masa de gwi gwi dawdan let kayin wa ai majaw, mungkan hta amyu kaba langai hku nna anhte Jinghpaw ni hpe matsan dum shadan shadawng la nga ai rai nga ai. Tengman ai majan gaw shawa madi shadaw ai majan rai nga ai. Tengman ai majan gasat poi shang lu ai lachyum gaw Jinghpaw amyu ni kaja wa Karai Kasang jai lang ai lakung lakap, Karai Kasang Shaprat la ai amyu rai nga ai hpe sakse-lamik kumla law law hte shanang shakang ya nga ai. Dai gaw Jinghpaw Mungdan (United Kachinland) gaw Karai Kasang Sharawng Awng ai lam hte sai ninghtan nga nna Karai Kasang sharawng awng myit up grin nga na matu rai nga ai. Dai ndai majan gaw asak si wa nga ai, Jinghpaw Mungdan, Jinghpaw amyu a asak hpe hkye mawai la ai CHYEJU WUNLI MAJAN POI nan she rai nga ai.
Shaloi matut nna anhte daini na KIA/O a hpyen masa hte mung masa majan gaw kaning rai tatut “Jinghpaw Mungdan hte Jinghpaw Shawa a Majan” dingyang rai nga ai hpe shen dinglik tang dan nngai.
C. Shawa a Ringchying Majan Gasat Lai
Ndai majan gaw shinggyim mung masa hpungtang hpaji jasat jasa hku rai yang gaw “ringchying amyu ni a majan,” dai gaw hpaw zai sat lawat hpe shading sharai, gasat ai ga re. Dai majaw ndai majan hta:-
1. Jinghpaw shawa a shinggyim prat pra atsam ningja mung rai nga ai (the quality of social life itself). Ndai majan gaw mung shawa a atsam ningja hpe shapraw shadan na ahkaw ahkang jaw ai majaw daini du hkra padang hkrun lam hta tsap share lu nga ai re. Hpyen masa hta sha n rai mung masa hta mung Jinghpaw shawa a ningja hpe lai amyu myu hte shadan shadawng na ginjang shabyin ya ra ai. Dai nan mung shawa majan lai rai nga ai. Ya du hkra mung masa galaw na shawa gaw naw hkrit let, lagu lagrim rai htinggrum kata na gamung hku she rai taw nga ai. Dai she hkrit hpa re.
2. Dai hpe Micheal Novak gaw laisa hte rawt jat ai asuya hte mung shawa a shawang ninggun hpe gindai shara tawn nhtawm, dai hpe “kanu mungdan” a amu lamang law law hte padang hkam la lu ai lakung lakap lata ni rai nga ai. Kade n na yang United Kachinland Federal Government hpe KIO woi awn nhtawm hpaw ninghtan ra mali ai. Raitim, dai hkum tsup sai n rai. Jinghpaw shawa a shawang sakjaw ninggun hte she kapyawn nhtawm ANHTE MUNGDAN a padang hpe tut mahkyu la na rai nga ai. Shawa a shawang ninggun hte asuya gaw “hka hte nga, madu jan madu wa” zawn ahkyak nga ai.
3. Anhte hta daini du hkra Federal snr Awmdawm mungdan de ga nga ai raitim langai ngai wa jaw ya, ahkaw ahkang masat, ‘maw’ nga jaw na hpe sha shawa gaw naw ala nga ai kumla re. Daini na prat gaw “madu uphkang la ai jasat hpe masat gyin gin sat la ra ai.” Dai gaw mung shawa kasi gaw shinggyim sari sadang hte mahkri shawn nga ra ai. Ringchying ai shinggyim lailen sari sadang hte nga ai mung shawa gaw sari sadang hpring ai “madu uphkang asuya” hpe mung gyin shaprat ya lu nga ai.
4. Ningrai ringchying ai mungdan de ai shaloi anhte a wuhpawng kata hta dinghkrai shanglawt ahkaw ahkang hte madu myit shanang ai ni a lapran dingkren hkat ai lam nga ai. Ndai wuhpawng kata shada dinghkren shachyen hkat ai lam hpe “yawng mayawng a manu hte shinggyim wuhpawng kata shanglawm ai lai” hku nna hparan la hkat ra mali ai. Grau nna mung chying shawa langai a pawa ahkang aya, wuhpawng, mungdan asuya a ahkang aya pawa hpe “tinggyeng akyu, tinggyeng myit machyu ai lam hta n mai jai lang ai.”
5. Daini Jinghpaw shawa gaw majan poi yu masha wutsang hta naw rai nga ai ni grai naw law ai. Tinang mung majan gasat ra ai, nga ai hpe n dum n dam rai nga ai. Billy Bradley, New Jersey Democratic lahta tsang rapdaw du wa gaw “ringchying ai wuhpawng gaw ningpawnt ninghpang ra kadawn dik ai shinggyim laisa” (most basic humanity) re nga ai. “Ningpawt Ninghpang Shinggyim Lai” hpe lit la ai lam, shada kam hpa myit, shinggyim nauna myit hkrum lai, sai ninghtan lai, hte tsawra myit manu ni hte uphkang da ai, nga ai. Dai hpe Hillary Rodham Clinton argues (dangrang ai lam) galaw ai gaw lapran le hkrang masa (the intermediary institutions) nga ai. Ndai majan gaw KIO/A a sha mung masa hte hpyen masa majan n re hpe dum ga. Jinghpaw mungdan masha shagu mung majan gasat nga ai re. Tengman ai shinggyim lai anhte mungdan hta byin tai lu na gaw shawa yawng “n hkru ai lam hpe gasat ai hta, lit la, myit hkrum, sai ninghtan, shada tsaw ra, kam hkat let kahkyin gumdin ra nga mali ai.
6. Dai rai shawa gaw Putnam shadum ai hte maren “shinggyim sut arang “social capital” hta shagreng ra ai lam hpe tsun wa sai. Shawa gaw shinggyim kanawn mazum yawng hta kung ra ai, bai madu hkum nan mung “shinggyim matut mahkai lam, hpunda, shingyim makam jasat ni hta kung kyang la ra ai. Dai lai langai hte langai a akyu ara lam a matu amu hta prinen ai lam hte jawm lata gindun gunhpai lam hpe shabyin ya ai. Shinggyim sut arang shagreng ai lam hta nawku hpung gaw gindai shara kaw amu galaw ra ai. Daini woi ningshawng nga ai ningbaw ningla ni yawng gaw “lit la chye ai shawa tai hkra mung woi jasat na lit nga ai hte maren, shawa ni nan mung tinang a lit hta kangka let gun hpai nga na gaw grau ahkyak nga mali ai.
7. Mung shawa a majan gaw dai majaw, tut e “byin nga ai mung masa hpe hkaja ai masha hte lachyum shapraw, htai shachyaw jasat chye ai ni rai ra mali ai.” Dai gaw daini na majan hta tinang mung lit la ai, shanglawm ai, tinang gara shara kaw tsap nga nna yawng a bandung de arau jawm sa ai lam mung rai nga ai.
D. Hkrit Tsang Ra Ai Lam
Hkrit tsang shara gaw tai hpyen wa chyu sha n re. Dai gaw shinggan na hpyen re majaw lai ladat amyu myu hpe ra ai hta hkan nna jai nna hkyen da sai hte maren htang gasat ai lam rai nga ai. Anhte Jinghpaw amyu ni hta grau hkrit hpa hpyen gaw kata na hpyen re. Daini gaw:-
1. Mung masa hpyen masa polisi hpe masat jahkrat da ai hte maren ningnan hpang ai kaw nna amu kre hkra jai lang ai n nga shi ai. Rawt malan chying hkrawng asak 52 ning rai wa sai aten, ningbaw langai a polisi, ningbaw nkau mi a polisi, sinna polisi, sinpraw polisi, Myen hte kanyet polisi ngu nna lang wa sai. Sum machyi ai gaw anhte ni chyu sha rai wa sai.
2. Dai ni gaw shawa hpe “Panglung mahta ai federal, munghpawm democracy” lai hte 2008 ning na hpyen dap asuya ka ai Myen mungdan gawda ai tara kanu hpe ninghkap ai hte anhte a majan hpang wa sai re. Hpyen masa mung masa hpang wa ai gaw hkrak sai, ahkyak dik gaw “gara hku hpungdim na” ngu ai gabaw re. Hpang ai kaw nna ngut kre ai aten du hkra padang dip awngdang na matu gaw, mung masa hte hpyen masa ladat sha n re, apnawng ai, machyi hkam ai, sakjaw, shakut sharang ai, tsaw ra ai, hkam mana ai ngu ai Karai masa hte arau rai ra ai.
3. Karai Kasang hpe ninghkap ai lai, Makam makam n ra ai, hpa zawn n nawn, n kaw n law, awu asin re tinggyeng myit machyu nna ndai majan hpe matut n mai gasat nga ai.
4. Ndai majan gasat ai hta kadai mung arung arai hpe madung tawn nna yawng a mai kaja lam a matu n dawdan na ahkyak nga ai. Grau ai anhte Jinghpaw amyu ni tengman ai shinggyim lai hte anhte Mungdan hpe uphkang la na myit jasat hte she majan gasat ga.
5. Anhte Jinghpaw shawa a shinggyim sut atsam ningja gaw anhte hkrai a matu re ngu nna shakum kumba gaw nna n mai rawng mat ai. Anhte a shinggyim atsam sut ningja hpe tengman ai mung masa lai, mungkan a ringchying ai democracy manu, anhte hkam la hkan sa ai hpyen masa, mung masa ninggawn lamyan hte tut e mahkri shawn nga ra ai. Anhte a gumgun gunhpai Karai Kasang, anhte hkap la hkan sa ai mung masa lai woi awn ai hta she anhte yawng shanglawm ra na rai nga ai.
E. Hpungdim
Anhte a mungdan de ai hkrun lam a majan majing gaw kata na lam ni gaw madung re. Dai gaw anhte amyu ni kade kung hpan wa ai ngu ai madang hta madung rai nga ai. Shinggan na tai hpyen ni hpe gasat na gaw magrau grang grang hte anhte a labau hta gasat padang dip wa sai re. N bung hkat ai, shai hkat ai ninggun ni gaw anhte a wuhpawng hpe grau nna jahten shaza nga ai hpe dum ra nga ai. Anhte gaw kungkyang, hpaji rawng ai lai jasat hte anhte a mung masa hte hpyen masa hpyen man lahkawng yan hpe kalang dat gasat nga ai. Ndai aten kadai a polisi, kadai hpe kam nna, kadai kaw madung shamyet nna anhte matut majan gasat na gasan gaw ahkyak ai.
Anhte gaw (the principle of capacity of adjust and a kind of defensive identity politics of their own) anhte a mung masa hkum masat hte maren makawp maga na hte jahkuk la na lam rai nga ai. Ndai lai hta KIO asuyu ya gaw “Anhte hpe hkye la ai lawt lam mung masa lai hpe woi bung hkup ai asuya hkrang kaba hpe woi gaw de na rai nga ai.” Maga mi de Jinghpaw shawa gaw “sharawng myit hte ringchying ai lit la, hkaja, sawk sagawn, dawdan la, shada pri nen, amu jawm gindun ai jasat hte shinggyim sut ningja hpe shagreng ai majan hta gasat nga ra mali ai.” Anhte yawng gaw dai tengman ai hpyen masa hte mung masa hpe Karai hta lashum ai makam, shada jawm gindun ai lai, bai tinang gawde nga ai mung masa lamyan hta sadi dung myit hkrum let, anhte hpe asak hkrung na n ra ai amyu kaba polisi hpe tut nawng gasat na rai nga ai.
Kingdom Promoting Research
The Society for Promotion of Kingdom Value, Burma
February 7, 2012
Shamyet Shanat Laika
1. Robert Wuthnow, Christianity and Civil Society, Valley Forge, Trinity Press International, 1996.
2. Tingnyang Up, 52 Ninghpring KIO Rawt Malan Mungga, Feb5, 2012.
3. Lahpai, Shawng Htoi, The Struggle for Kingdom Citizenship (Karai Mungdan a Mungchying Majan); Luke 19:11-27; James: 2:14-26, a Sermon of Sunday Community Service, The Kachin Theological College, Nawng Nang, Myitkyina, February 22nd 2012.
