C.
WUNPAWNG AMYU SHA NI HPE AMYU BAI SHALAT AI MASING
C.1
Sumtang: Sagaing Taing Minji- R.M. MacDaugall
1937
October 7 ya
Ga nhpaw
– Wunpawng Buga a lam chye ai ni kadai rai ti mung –Wunpawng amyu ni gaw htum
wa magang sai amyu rai wa ai hpe maram lu ma ai. Wunpawng amyu sha ni hpe lama
ma hku nna lawan ladan sha n hkye la yang n mai sai hpe chye ma ai. 'Syphilis'
ana ngu ai Kalang Gyi ana gaw grai sawng nga sai. Num la, kanawn mazum ai lai
hta wanglu wanglang re ai majaw grau bra lawan nga ai. Dum nla hkan nla pran ai
hta grau sawng nga sai.
Ka ni lu
lang ai lam bumga e grai law nga ai. Dai gaw Hkali ana hte bumga e byin chye ai
kan hkyeng ana ni a majaw rai nga ai. Ka ni hpe tsi hku nna mung lang ra ai.
Dai majaw Ka ni lu lang nna htenza nga ai lam grai law nga ai.
Hpaji lam
hta yu dat yang hpaji n chye ai ni law nga ai. Hkai lu hkai sha ai lam hpe yu
dat yang mung yi hkyen sha ai, aten, n-gun, ginra hten za , hki ba ai baw sha
re.
U wa yam
nga rem ai mung, masha a matu lusha na matu n rai, Ji nat hpe she jaw kau ai.
Hpaga n byin ai gumhpraw ntai ai. Tsa shadu ai hte lu lang ai hta kaji ai ni,
prat ram ma ni, asak kaba ai ni du hkra lu lang nga ai.
Dum nta
ni n shu n shang, hku wawt hku n nga hta hpun nba, labu palawng ni matsat
shabat manam shagram rai nga ai. Arung arai kaga hpa mung n nga ai. Hkristan
sasana ni hku nna woi galai ai majaw grai shai mat wa ai hpe gaw asan mu lu ai.
Ladat ni
1). Lawan
ladan ladat jaw jaw woi sa wa ra sai. Atsawm sha tang du ra ai.
2).
Bungli hpang na matu yawng a shawng e grai wa dam lada ai hku nre ai sha shara
nkau mi kaw atsawm sha npawt hpang wa ra na. Dai shara ni gaw bungli grin lu na
hte awng dang mai ai kaw dabang hpaw nna bungli galaw hpang na . Kasi tai ai
hte yawng hpe matsun lu ai ni hte tsi tsi ai sara ni matut mahkai bawng ban lu
ai shara rai yang kaja na.
3). Magam
gun nre ai mare masha ni law law shang lawm garum la na.Naw ku makam masham
hpung ni hpe gumhpraw garum nna ndai masing hta asuya hpe ndut ndang garum lamu
ga. Shara nkau mi hkan gaw hpyen magam gun usa ni mung shang lawm mai nga ai.
Ntsa lam
yawng asuya kaw na tang da ai tsi hte seng ai Ningtau Lit hkam (Assistant
Superintendent) wa hte jahkrup nna magam bungli ni rau jawm galaw sa wa na tsi
sara ni machyoi sara ni gaw tinang a bungli hpe ndut ndang galaw u ga.
Raitimung, masha hte matut mahkai ai bungli ni gaw –ningtau lit hkam wa lit nga
ai.
Shawng
ningnan e Ningtau lit hkam wa gaw ndai amyu hpe bai shalat la ai bungli hta n
htuk n manu ai lam ni nga yang dai hpe lawan mahtai tam nna mare kahtawng masha
ni hte hku hkau wa jang hkam ja lam hte seng nna hkaw tsun ai lam matut manoi
tsun sang lang na. Shingrai mare buga kahtawng ningchyawng a nga sat madang
tsaw wa hkra woi shakut na.
C.2 Hkai
lu hkai sha ai lam
Wunpawng
sha ni a galaw lu galaw sha ai lai gaw yi hkyen sha ai lai rai nga ai. Ndai yi
hkyen sha ai lai gaw galoi mung matsan shangun ai lam re. Yi kaw na shu la ai
nsi nai si ni n law ai majaw matut nna hkyen lu hkyen sha kaja ai shara de
htawt sit hkawm ra ai. Mare ninghtawn hkan htinggaw mali manga hte sha nga ayai
hkawm ai majaw tsi htu tsi tsi na matu amyu nli shalat na matu yak nga ai. Ndai
lam hpe laiwa sai 10 ning daram kaw nna bawng lai wa saga ai. Dai majaw yi
hkyen sha ai kaw na lawt lu na matu Mr. T. J. Cook hkai rem Duwa hpe Manmaw e
1929 Dec. 1 ya kaw nna Bungli jaw hpang sai. Sinlum Tract Hkaisun duwa Mr. Cook
gaw Pranghudung hte Zai Krawn kaw shi a Hkai Sun jawng hpaw yu sai.
Amyu
shayi ni a prat hta mahkawn prat e dum nla hkan pyaw chyai ai lam ni grai nga
nga ai. Hkristan makam masham shang wa ai hpang ndai n la dap hpe nta galaw
rawng ai sha loi n tawn da sai. Hkristan byin wa ai hte nga sat nga sa ni galai
mat wa ai. Grau nna kabung dum ai ten hkan e dum nta bungli grai law htam wa ai
hpe chye lu ai. Dinghku de shaloi gaw nse nsa lam ni malawng jahkring kau nga
ma ai. Madu wa a ntsa e sadi dung nga ai.
1. Nla
dap hpang daw hten za mat wa sai
2. Manam
shale ai
3. Nta
dingshawn
4.
Hkungran poi
Wungpawng
buga ginra e galu kaba gaw sharawt lu na matu moi na English prat e hpyen magam
gun yu sai ni- shanhte hpyen bungli hkring aten du wa jang shatu 6 daram hkai
lu hkai sha hpa ji jaw mat wa na matu lajang masing ni jahkrat na.
English
asuya a Public Health Dept. kaw nna Burma rifles shi laika hkan e kalang gyi
maksa a lam jahpaw jahprang ai lam ni hpe laika ka shabra ai lam ni galaw na.
Ramma ni
hpe hkumding dek hkamja san seng lam no sharin ya ai hpaji jaw jaw ai lam ni
galaw ra nga ai. Sasana jawng hkan mung ndai zawn P.H.D kaw nna hpaji jaw ai
lam ni galaw wa ai. Lawu de na hpaji jaw ai lam ni re.
1. Nla
dap hpe dawn kau na rai n hkungran yang nse nsa hkum shan kanawn ai lam n galaw
na.
2.
Jinghpaw htung hking hku nna ana matut shabyin ai lam hpe gram na.
3. Hpyen
dap jawng hkan hkamja lam sharin na. Ndai hpe asuya ni atsawm sha galaw na re.
4. Ma ni
hte ram ni hpe ana n kap hkra makawp maga na.
C.5 Ana
kaw na makawp maga lu na matu masing
Ka ni hte
ka lann gyi lahkawng hpe makawp maga lu na matu bum ga shara shagu hta tsi jaw
gawk hte tsi rung hpaw sa wa ra ai. Rai tim gumhpraw budget grai htum mat wa lu
nga ai. Hka li ni mung naw tsi ra ai.Dung ana gaw grai wa chyam bra ai lam n
tsang ra ai.
Lahta na
lam ni hpe gin chyum dat ai shaloi tsi tsi masing hpang sha yawm na
(1)Ga
jarik hte ni ai bum ga hkan e tsi jaw gawk ni gap na. [Frontier Force part ]
kaw sara wun tawn ra ai.
(2)Tsi
rung madung gap nna dai kaw na tsan ai sha ra de tsi gawk ni gap mat wa na tsi
gayau, tsi gayawp, tsi sarama yu gawan hkawm na tsi sara wun ni bung li matsun
galaw na.
(3)Tsi
hpaji npawt hpe sharin ya na dai ni gaw up hkang ai du ni hte kaga asuya magam
dap na ni hpe sharin ya na.
(4)Tsi
hpaji ning pawt hte ga lajang ai lam ni hpe jawng sara ni hpe sharin ya
na.Chyoi chye sharawng awng ai ni hpe sharin ya na.
(5)Num
sha ni hpe tsi hpaji sharin ya na (hpyen la dingsa ni )
(6)Lata
san da ai Wunpawng shadang sha /num sha ni hpe stipend htuk ya nna tsi tsi ai
lam, ma shangai ai hpa ji, ma ni hpe tsi tsi ai lam ,machyi masha in hpe yu
gawn lajang ai hpaji shalat na.
C.6 Hpaji
lam
Hkam ja
lam mang hkang yawm na matu hpa ji lam gin shum ra nga ai. Dai majaw shawng e
lawu tsang hpaji sharin na (Primary Ed.)dai hpang hpung jat kan bau hpaji
(Vocational training) bai sharin na hku rai nga ai.
Lawu
tsang hpaji nlaw htum chye hti chye ka ai hpang, ta hpaji, n-dup tasama,
hkairem , ma shangai garum (Mid wifery), ri da maka, urem, ma ni hpe gawn
lajang hpaji numsha ni hta mung myit jasat nga sat nga sa madang tsaw wa ai ni
nga wa sai . Myit sum nung ai hte tsi gawn lajang chye ai num hkawn tung ni hpe
jawng sarama hte tsi sarama byin wa lu na matsun na.
Laika ni
jawng e sharin na mung myen laika sharin jang gaw htung lai ni yawng myen htung
de shakap nga na tai na re majaw Jinghpaw laika hpe yawng chye hkra sharin ya
yang grau mai ai. Rai tim Jinghpaw hku ka da ai gaw nau n nga ai majaw hti
laika n nga ai manghkang byin nga ai. Jinghpaw shi laika hti na shadut ai.
Lapran tsang hte lahta tsang lung matut na ni a matu sha myen bai lang woi na.
Japan
Majan
Japan
majan gasat ai ten hpe kadun ai hku tsun ga nga yang British Levies hte
American Rangers hku nna, Wunpawng sha ni shang lawm ai. Grau nna gaw 1941 45
laman na lam ni matsing mai nga ai. 1945 hta March shata hta Gen. Slim gaw Kachin
Rangers ni hpe wa kau shangun sai. Majan.dang ai daram rai sai. Gen. Slim pyi
Meikhtila du mat sai. Dai shaloi 1945 March shata hta Aung San wa Japan hpe
rawt malan hpang wa ai. 1945 ning June 15 ya hta Japan ma mat sai majaw Yangon
Prome Road kaw Hpyen parade kaba galaw sai. Ndai aten ni hpe yu yang BIA ni
gasat ai tara shang aten gaw shata hku sha rai nga ai. Gen. Slim ni Dorman
Smith ni gaw Myen mung kata na Bum masha ni a atsam ni hpe mu ai majaw shanhte
a Japan majan awng dang ai hpe asan sha mu ai. Dai hta anhte Wunpawng sha ni
35000 daram, shang lawm ai lam Entiquez wa a jahpan kaw mu lu ai. Dai pyi
Rangers ni a j ahpan sha rai nga ai. Dorman Smith gaw anhte bum masha ni a ntsa
e mu mada ai lam shai mat wa sai. Anhte Wunpawng sha ni a ntsa e moi na hku sha
n myit mai sai hpe Hkaw Hkam wa chye ai. Dai majaw 1945 ning October shata 17
ya shani Englik hkawhkam wa a mungga hpe Yangon Town Hall kaw hti dan ai. Dai
hta bum masha ni a lam rawng nga ai.
A.2
George Hkaw Hkam a Ning mu
“Myen
mung e nga ai Bum masha ni hpang de ngai ga num htet ga shaga dat nngai. Dai
gaw nanhte a matu uphkang lam alak mi galaw ya ra na hpe myit lu ai. Nanhte a
Htunghking lai len hte galu kaba wa lu na matu da sang myit ya ra na re. Lani
mi na aten hta e nanhte Myen mung hte arau pawng mayu wa ang yang mung shaloi
mai pawng ai. Anhte Britisha atsuya gaw nanhte a myit hkrum mangrum lam hpe
grai myit ya nga ai.
A.3
Stevenson a Ningmu
Stevenson
gaw 1942 ning October shata kaw nna Myen mung na Bum masha ni hpe up hkang ai
wa rai nga ai Sam Mung, Jinghpaw, Hkang mung hkan 15 ning daram bungli galaw yu
sai wa re. Shi gaw Sam, Kachin, Hkang, Naga bum ni hpe alak mi up hkang sharawt
mat ya na myit ai. Ndai shara kaw nga ai Ayebaing ni hpe lit jaw nna up up
hkang mat wa na myit ai. Dai kata kaw nna Hpaji hparat hkum hkra, hkamja lam,
hkai sun Uphkang lam sharin ya ai, Bum masha ni nan uphkang ai Hpaji hpe chye
nna Uphkang lai hta lawm mat wa na myit ai. Dai majaw Dukaba Kum Je Tawng, Du
kaba Zau Jun, Dukaba Shan Lum ni hpe Uphkang ai de bang wa magang ai re.
Dai kaw
nna Bumga masha ni a Hpaji jaw Kongsi hpaw mat wa ya na. Dai kaw nna Upadi
galaw ai ahkaw ahkang jaw mat wa na. Dai kaw nna Federal Kongsi ngu ai hpe hpaw
ya mat wa na. Myen mung a Bum ga masha ni a Atsuya ngu ai hpe hpaw ya na.
Jahtum na tsang hta she Myen mung ting na Myen ni hte pawng wa ya na ngu ai lam
masing rai nga ai
Ndai gaw
majan e garum hkat ai majaw mung, Bum masha ni a prat kaning rai yang amyu kaba
ni hte mayak manghkang n byin na lam Stevenson wa mu ai re. Myen ni gaw
Stevenson a myit magaw ai lam nga tsun ai. Ngai hku nna gaw dai zawn n myit ai.
Dai lam gaw kaja dik ai lam re ai hpe mu lu ai. Ndai lam hpe anhte a ningbaw
ningla ni myit kahtet ai majaw Stevenson hpe roi n ra nga tsun shaga lai wa
sai. Stevenson wa anhte a mai kaja ai lam hpe Hkaw Hkam wa a tsang kaw nna
matsun tawn ai re. Sasana Sara ni hpe hkungga ai. Sara Hanson hpe Laika galaw
ya ai majaw Englik Atsuya wa shagrau lai wa sai. Anhte bumga masha ni prat hpe
Englik wa kaja dik ai hku galaw lai wa sai ngu mu lu ai. Myen gaw ndai hpe sai
garan ai nga nna madi madun ma ai.
A.4 No. 2
Mungkan majan a lam shaning hku nna matsing mai ai lam.
A.4.1
1941
August
shata 14, ya shani Newfoundland zinlawng hkin gau majan sang hpaw li e sen htu
ai Atlantic charter galaw ai. self government, free election, democracy byin na
Churchill hte Roosevelt. Dec. 23 ya shani Japan ni Yangon mare hpe gasat hpang
wa sai.
A.4.2
1942
March
7-ya hta Yangon mare hpe Japan ni lu zing la sai. April 2 ya hta Mandale mare
hpe zing sai. April 8 ya hta Myitkyina mare de Japan shang bang wa sai. Man Maw
hku du lung wa ai. Sama Duwa Hkap tau la ai. Kamaing Wundawk 2 ning galaw nu
ai. May shata 28 ya shani Putao Nawng Hkai mare kaw Northen Kachin Levies
Jinghpaw, Rawang ni lawm nna hpaw masai.
Japan
prat e Myen ni Japan ni hte pawng nna Thakhin hpung ni Jinghpaw mung hkan
Jinghpaw bum ga hkan zingri ma ai.
Mabyin 1
Shara:
Myitkyina
Myitkyina
kaw Maran Ela yan Sarawun Maran Brang Doi hpe Thakhin ni nga law kaw nga zawn
gyit nna shingna hte adup zingri ai. Maran Brang Doi jan sarama Lahtaw Nang
Seng gaw sa hkye na sa wa ai hpe gumpye htawng galau kau ai.
Mabyin 2
shara:
Sama ga Mada - Ndung mare
Yi sa ai
ni hpe lam num braw kaw hkap nna yawng hpe sat kau ai. Waingmaw mare na Nawng
si paw Kaw Usan Htun hte sam ni marai 30 daram Thakhin ni a masha tai nna hkan
sat ai lam chye lu ai. Hpau daw, Law hkum, Lai Hpawng Bwizan, Hkaw lung yang,
Lailaw, Sampai, Magan, Hpalap yang, Hkau Hke, Dingga, Baknoi, U htau, Hpunggan,
Kusan, Lungbyen, Tingrawng, Ngagyang ndai mare ni hpe sanat yawng zing ai,
dumsu yam nga ni sat ai, Hpau daw du Maran Chyem Law a madu jan lahkawng hpe
Japan hpyen ni 40 daram roi rip kau nna langai mi gaw si mat ai.
Mabyin 3
Shara :
Manwing
1942 ning
May shata hta Sam mung Nam Kham kaw nna Jinghpaw mung de Japan ni shang wa ai
shaloi Man Wing mare kaw na Lawang Tang jan hpe Japan marai 20 shani chying
tung e madu wa hpe gyit dun nna, shi a man e madu jan hpe roi rip kau ai.
Mabyin 4
1942 ning
hta Shwegu mare Singkhan mare kaw na Thakhin hpung ni gaw No. 9 hpyendap rang
rut awng wa sai Jinghpaw hpyen ma ni marai 10 hte arau Manmaw de Hka li kaba
hta arau jawn wa nhtawm Singkhan du wa ma ai, Dai kaw nna matut jawn nna Bu
Daung kaw nna Mya le de rap wa ai shaloi Thakhin athin ni magyeng gat kaw dai
Jinghpaw hpyenla marai 10 hpe hkan sat kau ma sai.
A.5 Putau
mare kaw nna Japan ni bai nhtang sai.
April 15
ya hta Sumpra bum mare hpe Englik ni yen kau da ra sai. Englik atsuya a ntsa e
sadi dung ai Jinghpaw Wunpawng sha ni a majaw Sumpyi Yang n du lu ai Hpung
chyan hka kaw nna Japan ni bai nhtang mat wa masai. Putao ga sha Japan n du ai
Englik ni a n-gun la shara rai nga ai.
April 29
ya shani Japan ni Lashio mare hpe zingla nna Burma road hpe dan di kau dat sai.
Malay – Yangon- Lashio-Wanting- Thing Chun- Beijing du hkra lu sha hte laknak
sa ai lam re. April shata kaw nna August shata du hkra India de Englik ni
hprawng yen sai. August shata hta L. Col. Gamble hte Captain Leach yan ningbaw
nna Kachin Levies dap hpaw sai. Putao nbungli pa e Englik ni bai du masai.
A.5.1
1943
February
shata 14 ya shani British dap na Brigadier General Wingate a hpung ni Chidwin
hka rap ai. “Chindits” nga nna shamying ai. Myitkyina- Mandalay hkarang leng
lam mayan na mahkrai ni hpe loi li lu jahten ai. Chindits 3200 kaw na 2,182 sha
nhtang wa lu ai.
Marai 450
hkrat sum ai. 430 gaw bawng masha tai sai. Du Naw Seng mung Chindit kaw lawm ai
share wa re. Aug.8 ya shani hta Japan ni Myen mung shanglawt jaw ai. Dr. Ba Maw
hpe Ningbaw shatai sai. October shata 1 ya shani 38th division, 22nd Div.
5307th regiment hte Merril’s Marauders ngu ai mying hte myit rum hpung (Allies)
hpe V. Force dap na asak 13 ning re ai Jinghpaw ma a lam woi ai hte India Assam
gajarit hku nna Hugawng pa de woi shang wa sai.
A.4.2
1944
March 6
ya hta Japan ni a lata na Sumpra bum hpe Levies ni bai lu la sai. May shata hta
Myitkyina Shatapru buga kaw nna nbungli pa hpe Japan ni a lata na gasat zing la
lu sai. Aug 3 ya hta Myitkyina mare hpe nhtoi 78 ya tup gasat nna bai lu makawp
maga la sai. July shata kaw 101 hpyen rung de Captain Lazum Tang Ji gaw marai
2000 amatu machyu pala hpe Gen.William Peers hte Gen. Donovan yen kaw hpyi nna
September shata hta American Kachin Rangers hpe Gen. Stilwell woi awn nna hpaw
dat lu sai. American Kachin Rangers ni masha n'gun 10000 pyi jan mat wa sai.
Hpyen n'gun 5000 tup gaw Jinghpaw sha ni sha rai nga ai.
1. G.
Batatalion (Gauri)
2. S.
Battalion (Sinlum)
3. N.
Battalion (Nba pa)
4. L.
Battalion (Loi Je)
5. 5th
Battalion (shawa) hpaw nna, shata masum laman dap 5 shagu hta masha 1000 jan
lahkawn sai. Dai hpang, Ledo lam hpe hpaw dat sai. Myitkyina du hkra deng 260
rai nga ai. October shata kaw nna December 22ya du hkra Manmaw, Mali hka, Miwa
ga jarik du hkra Japan hpyen hpe hkan gasat sai.
A.4.3
1945
January 5
ya shani e Miwa hkran na Jinghpaw sha ni a buga hkan chyam hkra hkan gasat sai.
February shata hta Nmau hka hpe rap nna lahta Sammung de gasat shang wa sai.
Namkham hte Lashio Burma Road hpe gasat la nna Miwa mung de Ledo lam hte
jahkrang kau dat ai labau shang ai lam rai sai.
March 7
ya e Manipur hku shang ai 14ht British Army ni mung Japan ni a ngang kang dik
ai Meikhtila mare hpe gasat la lu sai. March shata 22 ya shani gaw American
Kachin Rangers hpyenla hpe Lashio nbungli hku bai woi la nna March shata 24-26
ya hta Sinlum e Padang Manau nau sai.
April
shata 7 ya Manmaw e American Kachin Rangers hpyen hpung hpe hpungdim dat sai.
Japan hpyenla 5400 hpe lu shagrawt sai. March 27 ya e Myanmar amyu sha ni gaw
Japan hpyen hpe hpaihka nhtang gasat wa ai.
Kachin
amyu sha ni gaw tinang a buga makawp maga na myit majing hte gasat ai re.
Gumhpraw, lu sha hpun palawng ni garum hkam la ai madung nrai nga ai. Myen
hpyen dap gaw dai ni na aten du hkra roi gau hpyen hku nna masat ai lam hpe
chye na jasan hkat ra ai re. Lawu de na zuphpawng a daw dan ai gaw BNA mung
Japan gasat na matu Englik kaw na garumhpyi la
nga ai hpe mu lu ai.
A.6 The
position of the Burma National Army
Aung San
C-in –C of BNA and general Slim, C-in C, Fourteenth Army held a discussion on
16-5-45.
(a) BNA
forces now fighting should continue to serve under the control and direction of
the British military authorities concerned.
(b)
Necessary aid and assitance will be given to these forces of BNA.
(c)
British military authorities will form in Burma a force known as BDF. Those
members of BNA who are now fighting the Japs should be allowed to join the BDF.
Naw matut ka na re. Rev. Dr. Maran Ja Gun.
Post by :Voice Of Kachin Kachin channal blog
