Jinghpaw Wunpawng Myu Sha ni a Ginru Ginsa Labau (1) Jinghpo History

   

 Ga n hpaw: Jinghpaw Wunpawng sha ni a lam a npawt gawn ai lam hta e kadai mung hkrak n tsun dan lu nga ai. Dai majaw langai hte langai amyu myu hku nna tak yu nga ma ai. Sara Kaba Han Son gaw Mongolia na yu hkrat wa ai hpe ka tawn ai (Burma Research Journal 1913). Edmund Leach wa mung Mongolia hkan e grai hki ba let nga ai ni rai ma ai nga nna ka da ai. Dai ni na anhte hta byin nga ai sat lawat ni gaw anhte a ginru ginsa the seng nga ai.

Jinghpaw Wunpawng sha ni the Russia Mung

    Jinghpaw Wunpawng sha ni a gnru ginsa hpe sinna de na Hpaji ninghkring ni hpe bai matut sagawn ai shaloi Mongol the Russia jarit Khakass ngu ai amyu masha ni hte ni lai wa sai, Dai aten e Kachin Abakan hka ni hkingau hkan sagu-bai nam rem sha ai, Semi-nomadic ngu ai, wushat kaja ai de bu htawt hkawm nna nga ai ni re ai lam hpe mu lu ai.

     Anhte amyu masha ni hte ni htep ai amyu gaw Kyzyl the Koibals amyu ni rai nga ai. Ndai lam gaw lahta de tsun ai Sarakaba Hanson tsun ai hte matut la lu nga ai. Ndai hpe sawk sagawn ai ni gaw New Tribes Mission ni a 'People on the Move' ngu ai laika hta (laika man 326 hta e ka bang tawn ai. " The Kachins are Semi-nomadic herders on the east of the Abakan River" nga tawn ai. Anhte a Manau maka ni the rida maka nig aw dai maga de na Htunghking the grau kasawt nga ai hpe mu lu ai.

    Kachin amyu ni hta uphkang masa nga ai. Ru hka lam the seng ai tara nga ai. Mayu Dama lam hta ngang ngang kang kang nga ai. Dai rai yang moi masha amyu hpe uphkang yu ang sai. Tara jeyang dawdan yu sai. Ga jarit manghkang lam chye hparan lai wa masai. Ndai ni gaw Jinghpaw ni Mongol prat a ginru ginsa de myit dum shangun ai lam rai nga ai.

Jinghpaw masha ni gaw Sam amyu kaw na pru wa ai hku tsun ma ai. Sinna masha ni gaw dai ni du hkra Sam hte Miwa a lapran na pru wa ai hku ka masat da ma ai. Ndai zawn sha laiwa sai ten ni grai na mat sai.Dai hku nna gawn ai lam gaw, gara hku mung n jaw lu nga ai.

Chyum mungga a sharin ai lam.

      NN 1:28-30; Kasa laika 17:28-29; Tara jahprang 32:7-8; 1Kor 9:19:-22 Amyu langai mi a nga sat nga sa chye la lu jang sha, amyu de a gawng kya ai hpe sharai, kaja ai hpe matut lang rai ra ai hkrai re. Dai majaw labau sagawn ra ai gaw dai ni na lawu de tang madun ai lam 10 kaning rai byin wa ai chye na matu rai nga ai.

     1983 ning a hpang kaw nna gaw sawk sagawn ai lam ni lawan wa ai. Moi gaw sasana prat hta Miwa mung gaw myen mung daram pyi n galu kaba ai majaw Miwa mung de na sagawn ai lam n lu ai. Jinghpaw mung the India, Tibet jarit hkan sha lu sagawn ai.Raitim

yawng gaw Miwa mung lahta daw Mongolia de na yu hkrat wa ai hpe Sarakaba Hanson ni the kaga laika ka sara ni kam ma ai.Ya gaw ga kata e nga ai mare dingsa lupwa dingsa ni htu shapraw nna moi na lam ni hpe labau ka wa masai. Anhte sinpraw masha ni gaw

Miwa mung a shinggan de na kadai mung n nga ai. Myen mung, Philippines, Malay masha Indonesia masha ni, Thai, Cambodia, Lao ni yawng ginru ginsa bung ai ni hkrai rai ma ai.

Turkey Salang Simpson Smith wa 2005 ning e Myitkyina de wa du sagawn ai. Nan hte Kachin ni gaw Inner Mongolia hkan nga hkawm yang Lung Pu lahkawng nga ai. Langai gaw Tunghwang ngu ai lungpu the Hsianlung ngu ai lung pu lahkawng a lam tsun nga ai. Shi tsun ai gaw Moi Miwa ni the majan byin ai Hsiung nu amyu ni rai myit dai nga ai.

Ndai hkan e Jinghpaw ni the Hkang ni BC 200 ning daram e nga sai lam Mr. James Simpson wa tsun jahta ai hpe mu lu ai.

Tibeto- Burman ni

     Tibeto-Burman masha ni kadai rai ma ni. 770-221 BC hkan e Miwa mung Sichuan, Qinhai, ShaanXi, Gansu, hkan sagu bai nam rem sha nna buhtawt hkawm ai amyu rai nga ai. Chang hka kaw nga ai amyu ni sagu bai nam rem sha ai ni re ai. Dai ni hpe Di Qiang amyu ni re nga nna tsun ma ai. Ching Hai Mungdaw kaw jum maw grai hpaw ai shara ni rai nga ai. Miwa ni a madun gawk (Museum) e sa yu ai shaloi gaw Jinghpaw ni hpe

Di-Chang amyu kaw na yu wa ai ni re nga tsun ai gaw ga madung re. Dai hpe gaw mungkan kaw nna gaw Tibeto-Burman ngu shamying nga ma ai. Lawu de na laika hpe Paushan mare e mu lu ai.

Proto Kachin ni hte Tien or Dian amyu masha ni ni a labau.

  Ndai daw gaw Myen mung dan labau dap kaw nna 1983 hta tang madun ai Professor Dakkasu Ye Sein Miwa labau na sawk sagawn ai hpe mahta ai. Miwa mung (403-221 BC ) aten hta e Sinna maga de Ch'in Dynasty nga ai prat rai nga ai. Ch'in Dynasty a prat matut manoi up nga ai ten hta Yunnan sinpraw maga Kunming Mung hpe gasat la na myit ma ai. Ndai Dian shing nrai Tien mung gaw dai ni na "Dian" hpe tsun ai lam rai mai nga ai. Raitimung, hkrun lam yak ai majaw Sichuan kaw nna lam kaba lahkawng htu nna Dian de hkrang hkra galaw lai wa masai. Ndai lam gaw hpaga yumga lam a matu byin wa sai. Ndai lam hta Yi su ni mung labau kashun nga ma ai. Moi pyi Nga Baw sum la n shakap ai ni ya gaw shanhte w anta shagu nga baw sumla shakap nga ma ai. Sam ni mung shanhte re nga nna tsun ma ai. Anhte Wunpawng re ai gaw Nat jaw ai hta chyeyu mat ai.

Jinghpaw Mungdaw de shang wa ai lam 

     AD 762 ten hta Sap hkung hka lahta daw the Mali n mai hka a lahta daw de gasat la sai. Dai kaw nna Myitkyina, Man Maw miwa mung lamu ga jarit mayan na ni hpe gasat la nna Naga Bum (Samratract) du hkra up lai wa sai.

Kolofeng a prat kaw nna Nanchao ni gaw Cambodia, Pyu, Lao, Chiangmai, du hkra gasat lai wa sai. Dai prat a hpang AD 863 ning hta Vietnam Hanoi hpe sa gasat ai lam lawm wa ai. Dai kaw G.E. Harvey gaw Kachin ni lawm ai hku ka da ai. Miwa labau hta gaw Nanchao ni re lam ka tawn ai (G.E Harvey a laika The History of Burma) Dai ni na Je Hpang ga, Gyu huk, Wanding, ndai ni gaw Moso-lo lo ni a mare nan rai nga ai. Ndai gaw Law Law ni nga lai wa ai mare daju re ai hpe chye lu ai.

Nanchao a lam.

    Miwa mung 206–AD 220 BC lapran e Miwa ni Yunnan de n lu shang ai lam gaw masha amyu law law shanu ai majaw langai hte langai gumlang ai lam ni law nga ai majaw lam n hku malu ai. Sui Dynasty (AD 581-618) aprat e Dian Hka Nawng kaba hkan e aga masa hku nna Linguistics hpung ni matsing masat ai gaw (Lo Lo group) Law Law group ni ngu ai, ni nga lai wa masai. Dai ni gaw matut nna, Erh Hai ngu ai Tali Hka Nawng kaba makau hkan bai shanu nga masai. Ndai Lo Lo group ni gaw moi na mying rai nga ai ya gaw Yi amyu rai nga ai. Labau hta Nanchao gaw sam re nga nna tsun ai. Dai ni gaw Sam n rai sai. Proto Kachin ni re ai lam tsun wa ma ai.

Jinghpaw ni a majan

    1884 ning hta Mogaung mare hpe Wunpawng sha ni hte Miwa ni jawm gasat lai wa sai. December shata hta, Man Maw mare kaw shang gasat sai. Ndai lam ni Missionary Magazine e mung lawm nga ai. Man Maw kaw Mali hka makau e nga ai Myen, Sam kahtawng ni hpe shana aten e sa nat gasat kau ai lam ni nga ai. Wunpawng ma asak 16 ning e ma ni hpe sat nna baw daw nhtawm Manmaw mare e tawn da ai lam. Wunpawng sha ni hpe zai ai amyu mare kata n jashawn, Mile lahkawng wa yaw kahtawng na Magyeng hpun pawt e wa yup yup rai ma ai lam hkai lai wa masai. Thein Dawgyi Hpara, ni kaw Wunpawng ma sat bang nna Gawngu de ai lam, Maungan Gawngu nga shamying lai wa sai lam ni rawng nga ai. Dai majaw shada matut mahkai kumhpraw kumhpa jaw hkat ai tsang hte sha nga lai wa sai. Ndai madang gaw Sam Sawbwa ni hte Myen hkaw hkam matut ai tsang re.

II KOLONI PRAT  

      A.1 Manmaw mare hte Jinghpaw Bumga Gasat La ai Lam.

Inglik hpyendu kaba General Prendergast gaw, shi a hpyen hpung ni hte rau, 1885 ning December 19 ya shani Mandale nna sanghpaw li the rawt lung wa ma ai. Hka lam yak hkak ai a majaw December 28 ya e she, Manmaw de du lu ma ai. Inglik dap ni du lung wa ai shiga na jang, Manmaw Myowun wa nan deng lahkawng naw ra ai shara kaw e. sa pang bawp la wu ai. Englik hpyen la 14,000 kaw na 25.000 de jat ai. Inglik ni gaw. Manmaw mare hpe gasat gala n ra ai sha, lu la kau sai hte maren, Inglik Asuya uphkang hpang masai. 1886 ning, March shata hta Captain Cooke hpe, Manmaw Ayebeng (Deputy Commissioner) tai na san da ma ai.

     Dai aten hta, Manmaw Jinghpaw bumga de Jinghpaw ni hpe woi ningbaw let, Inglik hpyen ni hpe hkap woi gasat nga ai gaw, Hpunggan Duwa, Hkamleng the Saw Yan Naing ni rai nga ai. 1889 ning, February shata hta, Manmaw mare na Inglik hpyenla (50) gaw, Jinghpaw ni hpe gasat kau na matu rawt sa wa ma ai. Si –u mare hte deng (20) tsan ai Manlim kahtawng du ai shaloi Jinghpaw ni e hkap gasat ai majaw, Inglik hpyenla (2) si nna marai (2) hkala hkrum mat ma ai. Dai majaw shawng de matut nna n sa ai sha, dai kaw nna bai htingnut mat wa ma ai. Dai hpang, kade n na yang, Hampshire dap na hpyenla (60) hte Bengal Infantry dap 17 na hpyenla (150) hpe, Captain Smith woi awn nna, Jinghpaw ni hpe gasat na matu, bai raw sa wa ma ai. Jinghpaw ni mung hpyen n-gun n bung hkat ai hpe chye jang, n hkap gasat ai sha, hting nut koi yen kau da ma ai.

Dai re ai majaw, Inglik hpyendu kaba General Wolsely gaw, 1889, ning, April (15-16) ya hta, Inglik hpyenla (250) hte kaga hpyenla (250), Gurhka hpyenla (100) hpe woi let, Manje (Mansi) mare hku nna, Hpunggan Duwa a mare, Gahtawng de htim lung wa gasat la kau ya ai.

A.2 Mogaung Gasat Poi

     1888 ning, January (14) ya shani, Inglik hpyendap Chashire Regiment hpyela (50) Kalti Ghilzai Regiment hpyenla (101) Mounted Infantry hpyela (25) amyawk kaba (2) re ni hpe, Captain Triscott woi awn nna, Mogaung mare de rawt lung wa ma ai. Mogaung mare nna Lungseng maw du hkra gasat shang wa na yaw shada da ma ai.

Mogaung mare hpe, Inglik hpyen ni gasat madu la kau ai aten kaw nna, myu tsaw Jinghpaw share Jaubu ni mung, Inglik hpyen ni hpe gasat bang wa masai. Inglik ni gaw, Mogaung mare hpe uphkang na matu, U kala ngu ai wa hpe, Myo-ok hku nna san da ma ai. Rai tim masha ni gaw U Kala ngu ai hpe gyam sak kau ma ai.

      1888 ning, May 20 ya shani e, Po Saw woi awn ai, Jinghpaw hte Sam hpyen 400 jan gaw, Mogaung mare hpe htim shang gasat dawm la kau ma ai. Ningrai, mare hpe htim shang gasat dawm la ai gasat poi hta, Jinghpaw hte Sam ni maga de na masha marai (49) hkrat sum mat ma ai. Inglik ni maga de mung, hpyenla (8) hkrat sum nna marai (15) grai laja ai hku hkala hkrum ai.

        Dai aten e, Inglik ni hpe, ma ja hkap gasat nga ai, Jinghpaw ni hpe woi ningbaw ai wa gaw, Sama Duwa Gum Seng Li rai nga ai. (Myutsaw Duwa Gum Seng Li gaw, shaning law law Jinghpaw Mungdaw Ningbaw tai lai wa sai, Sama Duwa Sinwa Nawng a kawa nan rai nga ai. Kanu Pungjaw yang, Kasha mung Pungjaw ai, nga ai ga malai hte maren, Sama Duwa Sinwa Nawng mung, kawa a hkang dagraw ai wa tai lai wa ai).

A.3 Sadung Gasat Poi

    1891 ning, December (23) ya shani, Waimaw mare de Inglik ni du lung wa ma ai. Sadung bum maga de na Jinghpaw ni gaw, Inglik ni hpe hkap gasat na matu, wan yam sanat, masha n-gun n di nga ai lam, Inglik ni na chye ma yang, Sadung maga de shawng rawt mat wa ai.

    Sadung bum de du ai shaloi, Lieutenant Harrison hte Inglik hpyenla 170 gaw, Sadung bum e ngangkang ai dap jung da ma ai. Dai ahkying e Sadon makau grup yin na, Chyinghtawng, Luhtawng, Sagapa, Sadung pa, Nbu kawng mare hkan, Jinghpaw hpyen n-gun 500 jan gaw, Sadung e dap jung nga ai, Inglik hpyendap hpe htim gasat wang da ma ai. Dai aten hta Inglik hpyen la nkau mi gaw, Sadung Duwa ningbaw ai, Jinghpaw hpyen ni hpe, hkan gasat shazim nga ai aten rai nga ai.

     Ndai Sadon bum gasat poi aten e, Inglik hpyendu Harrison hte hpyenla law law hkrat sum mat shajang ma ai. Dai majaw, Sadon bum e dap jung da ai hpyendap hpe, "Fort Harrison" ngu shamying kau da ma ai rai.

 A.4 Sama Bum Gasat Poi

      Ndai Sama Bum gaw, Mali hka a sinpraw hkran maga de na rai nna, Sadon bum a dingda maga de nga ai mare rai nga ai. Shawng daw de tsun lai wa sai Sama mare gaw, Mali hka a sinna maga, Mogaung makau de na Sama rai nga ai. Inglik ni gaw, Sadon bum hpe gasat awng dang la ngut jangj, Sama Bum hpe bai gasat la na yaw bang wa ma ai. Dai majaw Inglik hpyendu Captai Boyce Morton ngu ai wa, ningbaw ai Inglik hpyen hpung gaw, 1892 ning, December (3) ya shani, Talawgyi kaw nna Sama bum de rawt lung wa ma ai.

Ndai Sama Bum gasat hkat ai laman hta, Inglik dap up hpyendu Captain Boyce Morton gaw hkrat sum mat wu ai.Sama Bum gasat poi hta mung, Inglik ni gaw, hpang jahtum e Myitkyina de hpyen regau saw la ra ma ai. Karum lung wa ai Inglik hpyen ni bai du jat bang wa jang she, Jinghpaw ni gaw bai htingnut yen kau da ma ai. Ndai Sama Bum gasat ai shaloi, Inglik hpyenla 1200 hte gasat la ra ma ai. Gasat poi ngut mat ai shaloi, Inglik hpyen du (3) hkrat sum mat nna, marai (3) aja awa hkala hkrum mat ma ai. Hpyenla (120) mung, hkala hkrat sum mat ma ai.

A5. Lahta Sam Mung de na Britisha ninghkap majan

Manghang majan labau

      Sam mung de kabye shang wa ai Britisha Kala Hpraw dap hte Wunpawng sha ni a lapran na majan manghkang gaw Kodawng ga na Dinghkung Loiseng hte Rauchying Manpun shara 2 hta agying agang gasat hkata ai hpang Sinli ga Manghang Lahkum Lahpai ni a buga ginra de majanwan bai hkruhkrawn du wa sai. Shing-rai Manghang majan hte seng nna Wunpawng sha ni maga de tsun hkaihkrat wa ai gaw lawu de na hte maren rai nga ai.

       Daiten na Wunpawng sha Zaubung Manghang Duwa Naw Seng a lamuga ngapra ginra gaw sinpraw de Mawtawng pa Maran Laika ni hte lamuga htep rai nna lahta daw de Lungjun Lahpai Kapna ga hte tut rai nhtawm, sinna maga de Nmau hka wora hkran Zaubung Bangdap ( yana Miwa hkran ) duhkra dam kaba ai mung ginwang daw langai mi rai nga ai. (Sam Mung Labau) Manhang Htingnu hpe 1893 ning February shata 7 ya hta Leut. Williams ni hpyen n-gun 75 hte lung wa ai kaw Leut. Williams hpe Hpun labra kaw Man pyawng yu nga ai shaloi Jinghpaw la wa (Major Ja Naw 3/300 a kawa nan shingte kabai kau ai. (Kunle tsun dan ai).

        Kodawng ga the Mongmit ga Britisha asuya Kala hpraw dap ni ningnan kabye shang wa ai shaloi Kodawng ga Rauchying hte Manpun shara ni hta Kala hpraw the Wunpawng sha ni a lapran na majan manghkang gaw dai ten prat na majan ni hta laja lana grau ai majan ginra tai wa sai.

                               B. ENGLIK A UPHKANG MASA AMYU KAJI NI A LAM

B.1 Montagu Chernlmsford up hkang masa

      Ndai gaw 1914 ning 1918 ning laman na No. I mungkan majan hta Englik Koloni galaw hkrum ai mungdan ni India, Myen mung zawn re ni gaw majan e Englik hpe mung garum ra nga malu ai. Dai shaloi Englik gaw Koloni kaw nna madu uphkang mungdaw jaw na nga nsen shapraw wa ai. Dai shaloi India na Wunji Edwin Montagu hte Governor wa hku nna India masha ni Gandhi, Nehru ni grai shanglawt ahkaw ahkang grai hpyi wa ai aten hta e madu up hkang mungdaw tsang hku nna galaw ya ai up hkang masa rai nga ai.

      Dai aten e Myen ni mung dai zawn re madang tsaw ai Madu up hkang mungdaw lu la na matu shakut wa masai. Dai majaw Ndai Montagu Chelmsford tsang rai n du yang Myen mung e Ningtau governor Craddock Scheme ngu ai hte naw gan up ma ai. Ndai Craddock Scheme a majaw India hte arau ginrun tawn ai kaw na ga garan na lam galaw wa ma ai. Ndai gaw madu up hkang lam ahkang loi li jaw hpang wa ai lam re. Raitimung dat kasa ni hpe ahkaw ahkang grai shagyip shagyeng tawn ai lam a majaw Myen mung hta grai garu ninghkap wa ai majaw ndai masa hpe dawm kau masai. Jawngma shawa n gun madun wa ai hte grai 1920 ninghta Myen myu tsaw ni rawt kasu ai majaw Englik gaw Diarchy Up hkang lam jaw na matu myit hkrum dat masai.

B.2 Diarchy Up hkang masa.

      1923 ning January shata praw 2 ya hta Myen mung hpe kaga India mung na mungdaw ni hte maren Diarchy up hkang na ahkang jaw masai. Ndai hta ahkyak ai gaw Bumga masha ni hpe Diarchy up hkang ai hta n shalawm ai lam re. Ndai gaw Englik anhte Bumga masha Jinghpaw, Sam, Hkang ni a lam hpe chye ai majaw makawp maga ai hku chye ma ai. Myen ni gaw sai garan ai ngu ma ai. India na amyu kaji ni mung Diarchy kaw n shalawm ai. Dai hpe India Hindu malawng maga re ni n ra ai. Ndai gaw Myen mung hpe Ningtau Goverment wa up ai kaw na lit la nna Provinicial ngu ai Mungdaw ai lam hpe gaw Myen mung atsay up ai masa rai nga ai. Diarchy up hkang lam hta na provincial masa hta Myen mung atsuya up ai hta Reserved Subjects ngu ai; Gumhpraw dum, Ahkun hkanse, Mungdan dinghku (Home ministry), Tara upadi hte seng ai, Balik dap, ni lawm nna Myen hte seng ai Goverment wa galaw ra ai. Transfered Subjects ngu ai gaw Governor wa gaw Upadi galaw ai Kongsi kaw nna lata san da ai Wunji lahkawng hte arau amu galaw ra ai. Upadi Kongsi ngu ai gaw marai 103 rawng nhtawm, dai kaw nna marai 79 hpe lata tawn ma ai.

     

Bum ga masha ni a ginra, Sam mung, Taungthut, Singhkaling Marati, Hkang bum, Rakhain, Khamtilong, Myitkyina, Manmaw Katha ndai shara ni gaw rai n galu kaba shi ai ngu nna Myen mung a uphkang ai Upadi kongsi ni hpa baw mung n galaw shangun ai. Ahkang n nga ai. Dai hpe Myen ni gaw Dairchy up hkang lam kaw nna grai pawt ai. Ndai dum ra ai. Ndai shara ni hpe Burma Fron¬tier Service ngu ai hte up hkang na matu Britisha ni 1922 Dec. shata hta lajang ma ai. Dai majaw Mungdaw hte Munghpawm a laparan e ginhka ya ai nga nna Myen ni grai pawt ma ai.

      1895 ning Jinghpaw Bumga (The Kachin Hill Tract Regulation) hte seng ai upadi gaw lawu na shara kaw nga ai Kachin ni hte sha seng nga ai.

1. Man Maw kaw nga ai Kachin ni

2. Myitkyina, Sadung, Sama, Mogaung, Kamaing, Htawgaw Kachin nga ai Bumga shagu.

3. Katha Bumga e nga ai Kachin ni

4. Putao e nga ai Jinghpaw ni (Nung, Rawang ni yawng lawm)

5. Mungmyit sub-division de nga ai ni.

6. Lahta Sam mung Sinli dingdung daw de nga ai Kachin ni

B.4 No. I mungkan majan ten

1916 ning e 85th Burma regiment hpaw nna, Mesopotamia de sa gasat ai kaw Myen dap hpe hpang e dawm kau ai hpe grai n ra ma ai. Myen ni majan hta n kung ai, bum masha ni hte n chye nga ai, akyang n kaja ai ngu nna Kachin, Kayin, Hkang ni hpe sha matut tawn ai hpe myit machyi dik ai hpe mu lu ai (1923 25 ning lapran). Dai majaw hpang e Myen dap bai hpaw wa ai shaloi, kaga amyu hpyen dap ni hpe dawm mat wa ai lam shanhte bai galaw lai wa masai. 1939 ning India hte garan ai hpang Myen amyu masha ni Hpyen dap lawm wa ai. Ndai ten hta Englik hpyendap na masha amyu ni ajahpan hpe lawu de na hku mu. ai.

Amyu Masha tsa lam shadang Hpyen shang ai ni

Myen 75% 472

Kayin 9.34% 1448

Hkang 2.38% 868

Kachin 1.05 881

Major Enriquez gaw Kachin ni majan dang jang Bukda Hpungkyi galaw na nga ga sadi la ai. Kaja wa Kurds ni hpe gasat dang ai majaw Major Enriquez gaw Moguk e Hpungkyi tawng marang mi galaw mat ai. (Dukaba Lazum Tang Ji) Ndai Diarchy up hkang kajai wa ai shaloi, Sarakaba Maran Robin hte Sarakaba Pangmu Lahpai Zau Tu, ni Bumga na Du marai 80 hpe woi sa lekmat htu nna Englik ni kaw Home Rule sa hpyi masai. Ndai gaw anhte a labau hta shawng na shanglawt ahkang aya hte shamu shamawt ai rai sai. Ndai sakse ni ya du hkra nga nga ai. (Sara Ugyi Tu Ring, Sarakaba. Kareng Naw Tawng).

1927 ning March shata hta Hkalup Hpung ni a sasana shang ai 50 ning hpring aten hta Kachin amyu sha ni laika lu la wa ai hte amyu langai hku byin wa sai. Ga shaga ai lam ngu ai gaw grai ahkyak nga ai. Sagaing Gov¬emor Thornton wa a mungga ni hti yu ai shaloi anhte amyu a ntsa e Englik wa grai myit galai wa sai. Ndai amyu masha ni Hkristan tai wa sai hte Laika lu wa sai, hpaji sharin nna ningbaw ningla woi awn ai jawng sara, Hpung sara ni grai nga wa sai. Anhte a labau hta sara ngu ai kaw na hpaji hpe tam sagawn wa ai prat, Wunpawng hte sara, Laika hte sara, Chyum laika hte Hpung sara ni ngu nna nga ai prat rai nga ai. Ndai aten hta grai galu kaba wa ai. Duwa Labang Shingrip gaw grai chye tsun ai. Shi hpe tsun ai, Shingrip e nang zawn re masha 5 nga yang anhte Englik ni wa ra na re, ya gaw nang hkrai naw re majaw nang madaw hprawng u nga nna. Miwa ga de gawt kau ai. Japan prat e sha bai wa ai. Alaw Bum Nhkum krung e si wa sai.

      1935 ning e India hte Myen mung a matu up hkang lam Diarchy uphkang lam hpe san ya ma ai. Dai hpe Myen mung masha ni n ra nna n gun madun ai Amyutha Ne nga byin hkra re ai gaw Diarchy uphkang masa hta n law ai Bum Masha ni Sam, Kachin, Hkang, Kayin ni hpe n shalawm tawn ai majaw Myen ni grai n ra ai lam re. Kaja wa nga yang Bum masha ni gaw n law timung shanhte a matu makawp maga ra ai Paternalism a majaw rai nga ai. Myen maga hku yu ga nga jang grai n tara ai hku mu nga ai.

      Ndai Diarchy up hkang masa hpe Myen ni myit n dik ai majaw Simon Commission ngu ai hpaw ai shaloi, Home rule ngu ai gaw Myen mung a matu rai n ging shi ai, dai hta grau madang tsaw ai India hte arau ginrun tawn ai kaw na garan kau ai masa hpe tang ai. Dai Hpang Myen mung gaw India hte kaga ga rai mat sai. Shaloi, Tau hkrau mu mada ai Sam ni gaw kalang lata myit hparang nna. 1930 kaw nna Englik atsuya a npu ma pyi gaw Gawda ai tara galaw ai shaloi Sam ni hpe India na Kala sawbwa ni a tsang hku shanhte hpe alak mi Madu Uphkang Mungdaw (Federated Shan State) ahkaw ahkang masat na lam En¬gland du hkra sa tang shawn ma ai. Sibaw Sawbwa Sat Kya On hte Ngyaunghwe Sawbwa Sat Shwe Thaike ni woi awn ma ai.

B.5 Englik ni hte Wunpawng Bumga masha

      British ni a prat e Bumga de ninghkap ai majaw Wunpawng sha ni hpe Englik wa ram ram mung myit tsang mat ma ai. Dai majaw mung Wunpawng sha ni hpe hpyen dap de chyu akyu jashawn ai. Englik laika n sharin ya ai lam re. Mung du ni n hkraw ai lam American sasana sara, ni tsun ai hpe chye lu ai. Raitim sara, Woodbury gaw Englik laika sasana jawng e sharin hpang sai re. Dai majaw sha majan rai n du yang marai masum Hpaji janmau lu ai lam chye lu ai.

       Dai hta n-ga Wunpawng amyu masha ni hku nna 1937-38 ning hta Galang gyi maksa, Hkali ana, Nampan hte Kan hkye ni byin jawng nna Amyu nli nlaw mat wa ai aten du nga ai. Dai majaw British ni hte sasana ni jawm pawng nna Regeneration Program nga nna galaw lai wa sai. Lawu de na report gaw dai lam hte seng ai lam rai nga ai.

Rev.Dr. Maran Ja Gun

By ttps://kachinchannel.blogspot.com