SHANHPYI LAIKA
Moi shawng de Jinghpaw Wunpawng sha ni shanhpyi laika lu yu sai hpe,Wunpawngsha hkahku hkanam shara magup na ni tsun hkai hkrat wa ai bung nna maumwi langai mi hku mung rai nga ai. Dai rai yang dai laika hpe gara prat hta kanang na lu la ai re hpe, npawt ndung hkren chye tsun hkai dan ai masha kadai mung n nga ai. Ju adup sha kau nna htu mat sai lam hpe yawng tsun hkai ai mung bung nga ai.
Jinghpaw Wunpawg sha ni ji woi prat matut nna tsun hkai hkrat wa ai maumwi labau langai mi rai nga ai majaw, teng na re ngu hkap la mai ai shara mung nga ai. Hpa majaw nga yang, moi prat hta kung hpan nga sai mungdan ni shanhpyi hta laika ka lang hkrat wa ai hpe chye ga ai. Ya anhte lang nga ai Chyoi pra ai Chyum laika hpe shawng de shanhpyi hta ka da ai kaw nna, maisau prat du jang maisau laika hku nna bai ka lang hkrat wa ai re hpe chye lu ai.
Maisau hpe A.D 1200 ning daram kaw nna Arabian masha ni shawng chye galaw shapraw ma ai hku chye lu ai. Raitim dai prat hta lata hte sha naw shawng chye galaw ai majaw, mungdan shara magup de chyam bra wa lu hkra garai n galaw lu ma ai. A.D 1300 ning daram hkan nna she jak rung rai ni hte chye galaw wa ai hta hkan nna mungdan kau mi de du chyam mat wa sai hte maren, shawng de na zawn shan-hpyi hta ka lang ai lam grit yawm mat wa sai hpe chye lu ai.
Jinghpaw Wunpawng sha ni shanhpyi laika lu yu sai lam hte seng nna myitsu salang ni sumru dinglun yu ma ai gaw: Wunpawng sha ni Mongolia mung e naw shanu nga ai aten aprat hta shanhpyi laika hpe chye ka lang nna machye machyang jat let nga chying nga ring wa sai hpang, grau dam kaba ai lamu ga hpe tam ai nga dingda maga de majen je hkrat wa ai shaloi “Han” ngu ai masha ni hte lamu ga nhkan e manghkang rawng nna majan mahpan byin ai kaw pyi du sai. Shawng daw e Wunpawng sha ni padang lu na mahka sha rai sai kaw, law la ai Han masha ni n-gun galung la nna jawm htim gasat ai majaw, Wunpawng sha ni sum htingnut, hprawng yen mat wa ai gaw, hpang jahtum e tsaw la ai bum maling kata de du mat wa sai. ( Dai Han masha ni gaw ya na Miwa ni rai nga ma ai ngu nna maram chye lu ai.)
Dai shara hta tsawm ra ning na hkra majan mahpan byin ai gawp e, shanhpyi laika chye ai ni mung si htum mat nna laika sharin ya na masha mung n nga, chye hti ai masha pyi kata mat nga yang kawsi kyet ai majaw ju adup sha kau nna htum sai hku tsun htai nga ma ai. Dai lam hte seng nna salang kau mi bai tsun dinglun yu ma ai gaw: manut maza e pyi n sha jahten lu hkra, tsi amyu myu bang nna nut da ai shanhpyi hpe ju sha gaw n mai na. Lama ma a majaw shamat jahtum kau ai she rai na re nga ai ni mung nga ma ai. Kaning rai, gara hku nna mi raitim dai shanhpyi laika gaw Wunpawng sha ni a lata na htum mat sai gaw teng sai.
MAISAU LAIKA
Jinghpaw Wunpawng sha ni kaw shawng du sa ai A.B.M Sasana sara usa ni hta No.3, ngu na Sara Kaba Hanson, shing n rai, Dr.Ola Hanson ngu ai wa gaw 1890 ning hta Wunpawng sha ni a nga pra ginra Manmaw mare de du sa sai. Shi pyi garai n du sa ai shawng kaw nna Myen, Kayin, Sam ni kaw sa ai A.B.M Sasana sara kaba ni rai nga ai:Brownson Mason, Cushing, Crownkite hte Ferguson ni hku nna Jinghpaw Laika galaw ya na shakut ma ai gaw, shawng ningnan Sara Kaba Brownson gaw 1834 ning hta galaw yu ai hpang, langai hte langai bai galaw matut chyam dinglik yu tim n byin ai hku re. Shingrai galaw dinglik yu lai wa sai ladaw gaw 1834 ning kaw nna 1885 ning lapran (51) ning laman galaw yang n byin mai mat sai hpe 1890 ning hta Jinghpaw Wunpawng sha ni kaw sha-ang du sa wa ai Dr.Ola Hanson gaw shi du sa ai hpang (5) ning ngu na 1895 ning hta Jinghpaw laika kanu hpe agyin shabyin da ya sai.
Dr.Ola Hanson gaw Jinghpaw laika kanu hpe agyin da lu sai hte maren, dai laika hpe Jinghpaw Wunpawng sha ni shanhte a chyum laika majing hku hkap la nhtawm prat matut nna asung jashawn lang galu kaba sa wa lu hkra ngu ai myit masa kaba hte matut nna kaning rai, gara hku galaw hpajang sa wa yu sai hpe lawu na hte maren sawk sagawn chye lu ai.
Laika kanu hpe agyin shabyin da lu sai hpang, dai laika hte ga hkrang, laika hkrang ni ka shapraw shagrin da na gaw ra ahkyak kaba rai nga ai hpe shi dum chye sai hte maren Jinghpaw ni ayan tsun shaga lang nga ai ga hkum ni hpe shaning nhtoi kadun hte hkan sawk sagawn jahkum la na hku myit yu nga sai.
Shawng ningnan Manmaw ga, Jinghpaw Wunpawng sha ni shanu nga ai bumlang mare kahtawng law law de sa du sawk sagawn la ai hpang, Myitkyina ga, Hukawng hkan du hkra sa du sawk sagawn la ngut ai htawm e, Sam mung de Namhkam grup yin hte Mungbaw ga hte dingda maga de Mungjet Kapna ga hkan du hkra sa du sawk sagawn la lai wa sai hpe chye lu ai.
Dai zawn hkan sawk sagawn yu nna Jinghpaw ni a yan tsun lang nga ai ga hkum mun mi jan sawk sagawn la lu sai hta na ga hkum hkying sanit hte matsat gaw ayan na tsun shaga lang nga ai ga hkum ni rai nga ai hpe chye lu sai.
Bai, nga shara ni hta hkan nna tsun shaga lang ai ga nsen ni shai mat wa nga ai hta n ga, Myen hte ni ai ni Myen ga tsun kayau lang, Sam Miwa hte ni ai ni mung dai hte maren kaga amyu ni a ga hpe tsun shaga kayau lang mat wa nga ma ai hpe chye lu sai. Bai lam mi gaw ga hkum ni hpe hkrak n tsun lang ai. Ga shadawn: ANHTE ngu ai hpe “ahte”, “ahteng” nga nna tsun shaga lang ai hpe sawk sagawn mu lu ai.
Shi sa du hkawm ai mare kahtawng shagu na Wunpawng sha ni moi shawng de shanhpyi laika lu yu sai lam tsun hkai dan ma ai shaloi:Dr.Ola Hanson hku nna atsawm sha madat shingram yu n htawm ndai Jinghpaw sha ni gaw shawng de shanhpyi laika lang ai amyu kaba langai ngai kaw nna ran hkrat wa ai lakung lama ni rai ang ma ai nga nna maram yu lai wa sai hpe mung chye lu ai.
KACHIN DICTIONARY LAIKA
Dai laika byin tai lu hkra Dr.Ola Hanson gaw shi atsam marai htum hkra hte shaning aten tsawm ra mi la nna galaw shagrin da ya ai “Wunpawng Laika Sutdek” rai mali ai ngu tim shut na n re.
Dai laika hpe npawt nhpang dahpran shara shatai nhtawm: Chyoi Pra Ai Chyum Laika hpe Jinghpaw ga hku gale da ai. Bai, jawng e sharin lang na Jinghpaw hti laika ni hpe jawng kaji kaw nna tsang 4 du hkra na hpe ka lajang da lu sai. Jawng e sharin lang na tsang laika (Text book) byin hkra Dr. Hanson hku nna dai ten hta normal hpaji lu ai Sara Kaba F.J.Ingram hpe alit jaw shatsam da ai hpe dai ten asuya normal jawng Sara Maran La Nau madi shadaw karum ai hte 1916 ning kaw nna bum ga na Jinghpaw jawng ni yawng hta sharin lang hpang lu hkra lajang shajin da ya sai hpe chye lu ai.
Jawng e sharin lang na laika hpe ka lajang , htang dip ngut ai hte rau Dr.Ola Hanson gaw dai ten Myen mung ting hte seng ai hpaji du ginjaw(Public Instructor of Burma) a rung de Jinghpaw bum ga e hpaw da ai sasana jawng ni hte asuya jawng ni hta sharin lang lu na ahkang jahkrat ya na lam tangshawn hpyi lajin ai hpe hkap la ya sai.
Dai ten, dai prat kaw nna laili laika hpe ra sharawng marit la nga ai Wunpawng sha ni gaw MAISAU LAIKA lu la sai hte maren sharawng shara rai sharin la, sharin ya rai bang mat wa ai nga yang shaning nhtoi kadun hte Wunpawng sha ni a nga pra gin-ra shingjut shagu e Jinghpaw laika chyam bra shang wa sai.
Hpyen dap hte Jinghpaw Laika
Lai wa sai No.(1) majan kaba hta Myen Mung Britisha asuya hpyen dap hta magam gun nga aiWunpawng sha wa – ngan la ni hpe Mesootamia Mungdan de majan sa woi gasat ai hta Britisha asuya padang lu ai hta hkan nna Myen Mung hpyendap (Burma Army) hpe bai gawgap shangang ai hta Wunpawng sha wa-ngan la ni hpe npawt madung dahpran shara shatai nna gawgap sa wa na hku dawdan da ma ai hte maren bumga na Wunpawng sha wa-ngan la ni hpe, laksan mi bai hpyendap de lahkawn bang jat shalaw wa masai.
Dai rai yang, Wunpawng sha wa-ngan la ni laika n chye ai majaw, hpyen hpaji sharin shakyang ai hta grai yak hkak nna aten garawt ai hta n ga, shabri shabrai hkuk jaw ai shaloi lata yungnu dip ra ai. Bai maga lam mi hku gaw, Wunpawng sha ni hpe hpyen hpaji sharin shakyang ya nga ai ntsa na Britisha asuya du kaji kaba ni Jinghpaw ga hte laika hpe n chye ai majaw, dap kata na magam bungli hta masan n sa, dingbai dingna byin nga ai hpe chye lu ai. Shingrai byin nga ai hpe Myen mung ting hte seng ai Britisha hpyendu ginjaw(Chief of Stagg) wa mu chye lu nna Namhkam Mare e dung ai Sara Kaba Dr.Ola Hanson hpe Yangon mare hpyendap ginjaw ( War Office ) de du sa nna shi a Jinghpaw Laika hpe loi sha pyi lajin dat ai hte maren, Dr. Ola Hanson gaw 1923 ning hta laban bat masum tup sa du madun sharin ya ai shaloi kaja wa Dr.Ola Hanson a Jinghpaw laika gaw hpyendap hpe hkrak sha akyu jaw lu na hpe chye sai hte maren (Burma Military Education) ngu ai hpyendap hpaji shakat lamang langai hku hkap la masat da nhtawm n chye n mai hpaji langai hku nna sharin ya mat wa ai majaw, bum ga na jawng n lung yu ai wa-ngan la ni hpyen dap e she Jinghpaw laika hpe sharin chye la lu masai.
Dai hte maren, Britisha du ni mung Jinghpaw laika hte aga hpe chye la nna hpyendap magam bungli masan grau sa wa ai hta hkan nna aya rawt, shabrai jat let myi man grau pa lu ma ai hpe chye lu ai. Jinghpaw laika hte Inglik laika gaw ahkrang hte nsen bung ai hte maren hpaji lai hpe sharawng ai Wunpawng sha wa-ngan la ni kau mi, jawng pyi n lung yu ai ni Inglik laika hpe aga hpe ram ging ai hku shaga lu ka lu re ni mung nga lai wa masai.
Dai shi laika a yaw jasat ai lam madung gaw, dai ten na sasana usa ni hku nna shanhte hpaw da ai sasana yi man masum: 1. Manmaw, 2. Myitkyina , 3. Sinli-Mongmit ginwng masum na hpung masha ni shada da shiga matut mahkai, n-gun jaw, lam madun la hkat na matu san san hku sha yaw jasat da ai re hpe chye lu ai.
Dai rai yan, shi laika la hti jat ai masha law wa ai hta hkan nna shi laika mung grau kaba wa nna shiga ni mung grau hkum wa ai. Hkristan makam masham lam jasu sharawt ai shiga ni hta lai nna: hkamja san seng lam, sun hkauna galaw, u wa yaw ai hkai rem bungli lam , maumwi labau ga shagawp, ga malai ningtam ga ni hte tsi mawan lam ni hta kaga dai ten na mungkan shiga ni hpe shata shagu hti yu, chye lu nga ai.
Bai lam mi gaw, dai ni na prat hta grau dam lada ai hku hpawng de sa wa nga ai hkalup hpung ni a mung zuphpawng hte ginwang zuphpawng ni hte seng ai zuphpawng program hpe shata mi shawng tau nna bang shabra lai wa yu sai hte maren, shi laika n la hti ai ni gaw zuphpawng program gase mat chye nga ai majaw, dai shi laika hpe n tat mayu ai masha law wa ai.
Hpyen dap shara law law ni hta magam gun nga ai Wunpawng sha du, agyi, dapma ni shi laika chye la hti wa ai hta hkan nna shanhte nga bra ayai hkawm nga ai shara ni de shata shagu n hprai ai sha shagun ya nga ai. Dai prat hta Britisha Empire kata e rai nga ai India mung: Calutta, Bombay, Madras, Karachi, Deradun, Baw Delhi, Rawapindi, Malaya (ya na Malaysia) Singapore mare ni hte Kapali zunlawng (Andimand Island) ni hkan sa du magam gun hpai lai wa yu saga ai.
Dai zawn, sumtsan ga de sa du nga sai ni shanhte sa du nga ai shara na mahkrum madup lam ni hpe shi laika hta bang dat ai hpe nta bumga de na ni na chye lu ai. Nta buga na shiga hpe mung sumtsan de sa du nga sai ni shata shagu ana lu nga ai. Shingrai, dai shi laika gaw majan kaba shawng e shara magup bra ayai nga ai Wunpawng sha ni hpe matut mahkai ya lu ai “Ndut Sumri” nan tai lai wa sai.
Tsun mayu ai gaw, Dr.Ola Hanson agyin shabyin ya ai laika hpe 1895 ning kaw nna 1942 ning (47) ning laman, Wunpawng sha ni hku nna kade dam lada ai hku chye lang, asung jashawn lai wa yu saga ai hpe dai ni bai nhtang sawk sagawn yu ai lam re.
Chyurum Laika Hte Wunpawng Sha
Laika n lu yang matut mahkai ai lam hte matsing sumhting da ai lam hta yak dik, akyu yawm dik rai nga ai hpe, ya yang asak (60) a lahta de na ni yawng gaw naw dum shajang na re. Sumtsan de na nja nhpra makyin jinghku ni hpe matut mahkai shiga jahkrang mayu yang kumhpa matep hta: ri, samyit, hkindu, hkringmu, pasi, wan n-ga, hkit-ra, majap hte kaga rai ni hpe, tinang tsun shana jahkrangmayu ai lam lachyum htai la lu na matu shagun jaw chye ga ai.
Shingrai galaw ai hta kalang lang gaw lachyum htai lu shut nna pyaw ngawn na malai, n ju n dawng hkat ai lam ni mung byin pru wa yu sai. Bai tinang htawng ninghtawn kata e shing n rai, maigan ni hte lapran na mayak manghkang lam ni hpe lu hpyan, yan htingrai htingrat jasim, jahku jahkau da lu sai hta hkan nna htawm hpang, n hprun n run hkra ga shaka da ai hpe “Mawhke Hka” da ai nga , rapding nhtu hta, du salang yawng a man e kahtam ahka jahkang da ai htung lai lu ga ai. Dai gaw laika n rai nga ai majaw, htawm de na ni tinang chye tsun yang chye tsun ai hku nna tsun shayawn la rai mat wa chye nga ai.
Ji nat jawjau nna amyit nsin sin, laili laika n lu ai majaw lahta e tsun ai hte maren yak hkak shoichyum let lamawm hkrat wa ai Wunpawng sha ni hpe Dr. Ola Hanson hku nna laili laika agyin shabyin ya ai dai ning 1995 ning hta (100) ning jaw prat langai mi hpring sai. Jaw prat langai mi pyi garai n hpring kaw nna dai laika gaw Wunpawng sha ni hpe kaning re
“Mau Hpa Akyu” jaw mi ai hpe lawu na hte maren sawk sagawn chye lu ga ai.
1. Asak wenyi hte seng ai Hpan da Madu a chyum mungga hpe anhte a aga hte nan hti la lu ai hta n ga, anhte nan ka shabra lu ai.
3. Grai manu dan, hpu la ai: ga malai, ga shagawp , ningtam ga, dumsa jaiwa hte laka ga ni hpe anhte a laika hte sha mai ka da ai. Kadai hpa amyu bawsang a laika hte mung n mai ka ai. Kaga ni a laika hte gaw lachyum gale shapraw da na hku sha mai ai.
5. Grit nem ai Jinghpaw laika hte aga hpe Wunpawng sha ni yawng gaw npawt madung hku nna jawm lang sharawt la ai majaw, dai laika hte aga grau hkum tsup, madang tsaw rawt wa ai hta hkan nna, Chyurum Wunpawng sha ni mungkan prat madang hta rawt tsap na ani sha rai sai.Tsinyu Yaw Htung, Man Maw
Source: LA GINTAWNG MAGAZINE VOL.3 2005
