Hugawng – Assam Jinghpaw Nat Jaw, Buddhism
Maran Brang Di
Hugawng-Assam Jinghpaw ni nat jaw ai gin lam gaw chyaloi nhkoi ginru ginsa prat kaw nna hpang wa sai. Ndai ginra hkan hta Jinghpaw ni grau madung hku nna jaw jau ai nat ni gaw, (1) Ningshe nat (2) Salap nat (3) Chyunun shapawt nat hte Kumba nat (4) Jang htung nat (5) Sawn nat (6) Shingram nat (7) Ningsum nat (8) Lamun nat (9) Sapawt shingyaw nat (10) Gum gun gum hpai nat ni rai nga ma ai.
Jinghpaw ni kam sham ai nat ni gaw law la nga ai. Gum gun gum hpai nat ngu ai hpe Jinghpaw myu sha ni nta htinggaw shagu hta langai hpra lu shajang ai nat rai nga ai. Ndai gum gun gum hpai nat ngu ai hta num/la ngu nna nga ai. Jawjau ai lam hta nat gun gaw num rai yang, hkungri galaw tawn ai hta num ni lang ai arung arai hpe noi mara tawn ai.
Nat gun gaw ala rai yang hkungri galaw tawn ai hta , ala ni a arung arai hpe noi sum byau tawn nna jawjau ma ai. Gum gun gum hpai nat jaw jau ai lachyum gaw dum nta masha ni a matu shim lam jaw ai. Makawp maga ya ai rai nga ai. Sapawt shingyaw nat jaw jau ai gaw masha hkum hkrang ni hta shakrwi zawn re ai ana zin li, ahpye alam byin ai aten hta jaw jau ai re. Sapawt shingyaw nat hpe jaw Jau na matu hkungri galaw ai shaloi, kahtam kawa (saman) hpe matu de ka kaji galaw nna lawu kaw shingna langai ding grang rai, dai hta majap katsing ,udi, malu masha ni hte mawn sum li noi tawn nna jaw jau ma ai.
Lamun nat hpe gaw manawn masham re ai lam ni hpe yeng seng kau na gin lam hta jawjau ai Hkungri hpe alak mi galaw ai lam nnga ai. Ningsum nat hpe gaw ja gumhpraw tam sa, magam bungli galaw sa rai yang, awng dang ai lam nnga , gahkrim gahkrai byin mat wa rai yang, jaw jau ai. Hkungri galaw yang nta nhpung de namlap kap ai kinsa hpunjun nna, dai jun da ai hpun hta ka kaji ni noi abya tawn rai nna jawjau ma ai.
Shimram nat gaw sawn nat hta kaji htum ai hte kajawng kaja machyi hkrum yang gan shatsawm dat ra ai nat re. Hkungri hpe alak mi gaiaw nra ai. Kumba hte nban sha jun nhtawm, gwi hpe htau ya ai hku nna jawjau ma ai. Sawn nat hpe gaw, kajawng kaja machyi makaw byin hkrum hkra yang jaw Jau ai. Hkungri hpe hpun labrang lahkawng jun nna, dai makau kaw lap kap ai num ting hpun hpe jun nhtawm, hpun labrang hte maren kumba daw let dai ntsa kaw kawa mazi da tawn ai shakram hpe mara tawn ai.
Dai makau kaw wa htau na matu nban jun ai. Nga htau na rai yang nga dang hpe hpun ting hkum nan jun nhtawm jaw jau nga ai. Jahtung nat hpe gaw, machyi makaw byin hkrum hkra nga ai ten hta jaw jau ma ai. Hkungri galaw yang hkungga tawn pyin ra hpe tsaw tsaw galaw nhtawm dai hkungri ntsa Jan, shata. shagan sum la hte Kachin myu sha ni madum sumpyi a myu myu hkum sum hpa na sum la ni hpe noi sumbya sharawt tawn ma ai.
Nga htau na matu nga dang hpe hpung ting hkum nan jun nna jaw jau ma ai. Chyunun sapawt nat hte kumba nat gaw nta masha ni langai ngai nhtoi aten na na machyi makaw hkrum yang, jaw jau ai. Hkung ri hpe kawa mali jun tawn nhtawm kumba hte bai jun kayawp ma ai. Nga htau na matu, nga dang hpe hpun ting hkum nan jun nhtawm, nga dang ntsa kaw lagoi hpaw kayawp nna jaw jau ma ai. Salap nat hpe gaw, Sali wunli hpyi la na rai yang jawjau ma ai. Hkungri hpe galaw na rai yang, namlap kap ai hkin sing ni hte hkungga tawn shara hpe, pinra tsaw tsaw galaw nhtawm, nga htau nga dang hpe hpun pyen, hpya la nna. jun let jaw jau ma ai. Ningshe nat hpe jaw jau ai lam gaw, dum nta masha ni ana zinli byin, machyi makaw hkrum ai aten ni hta jawjau ma ai. Ndai nat hpe hkungri galaw yang, namlap kap ai hpun hkin sing law law hte hkungri galaw ai. Nga htau nga dang hpe mung hpun lap kap ai kinsa hpun hpe jun nga ai. Ndai gaw Hugawng-Assam hkran de na Jinghpaw ni nat jaw jau ai gin lam rai nga ai.
Jinghpaw ni natjaw jau ai bum ni
Rev. Pannasara Urang Singpho (Buddhist Jau/all India radio, Srilanka dept, New Dehli) mung bai madi madun mat wa ai gaw Pat kai bum mying gaw Singpho ni kaw nna paw pru wa ai mying re ai lam hpe aja awa tsun mat wa ai. Sam Khamti ni shamying ai mying rai yang, dai ni dai bum hpe "Loi Patkai" (sam ga hku bum hpe ""loi" ngu nga ma ai) ngu nna, shaga taw, shamying taw nga na re lam matut sang lang mat wa ai.
Jau Pannasara Urang Singpho sang lang ai lachyum hta "pat" gaw num ni na ladan dan ai hpan shakya shatsawm hpa rai nna "kai" gaw shanhte Hugawng hkran India Singpho nsen hku "dan ai" hpe tsun malu ai. Dai majaw Jinghpaw num ni ndai shara bum kaw du hkrat wa ai shaloi, "Pat" (ga kata na pru ai) na latan hpe "kai" (dan hpang wa ai kaw nna )Hugawng hte Assam lapran kaw nga ai bum hpe Patkai bum ngu nna shamying wu ai re lam madi madun mat wa ai.
Dai sawt sawt hku nna, India kata de nna, Dahpa bum , Dirok bum, Jenam bum hte jarik na "Patkai bum" ngu nna mying jaw mat wa ai rai nga malu ai. Ndai bum mali gaw dai ni na ten du hkra Singpho ni a matu ahkyak nga ai zawn, dai bum kaw nga ai nat hpe jaw nau ma ai. Machyi makaw hkrum yang, Jenem bum nat, lamu marang htu shangun mayu yang Derok bum nat, Dusat dumyeng makawp maga na matu gaw Dahpa bum nat, hte ngawi pyaw simsa na matu gaw Patkai bum nat ni hpe jaw jau ma ai. (see Maran Brang Di; Prat ningnan wunpawng ahtik labau kadun 1996, New Delhi, p-3)
Nat ni hte kanawn mazum ai lam
Hugawng pa kaw Bo Do, Kan tu. Chin, Naga, Sam, Mishmi, hte Jinghpaw ni ginru lat ginsa hkrat shang wa ma ai. Sam gaw Buddhism makam masham hte rau ginru ginsa hkrat sa wa nna, ngam ai ni yawng gaw nat jawjau ai ni rai nga ma ai. Jinghpaw gaw maubung mausa, Jaiwa dum sa, ga hkum gamung ni hpe bai dinglik yu yang, Jinghpaw ni nat hpe kam sham daw jaw ai prat ten ndu shi yang, Jinghpaw hte nat ni gaw shada da hku hkau kanawn mazum , karum shingtau hkat ai lam ,ga shadawn; gumlau majan, nat shayi ni hte Jinghpaw la ni , Jinghpaw num- Jinghpaw la ni hte nat ni dinghku de kanawn mazum ai lam tsun hkai nga ma ai.
Hugawng Mali hkrang wa lawng, Hpung Ing Dung lapran, lap nat ni hpe num jaw sha yang, nam shan, hpan ,gsd; shan, nga, chyahkyi, nam wa, hpawlam, ...zawn re ni nhpaw nya hte nta jahpung makau hkan dn hkra sa sa shani tawn ya ya re lam tsun hkai nga ma ai. Nat hpulum htu gaw ala ni hpe woi hprawn mat wa nna, nhprawng lu na ginra shara hkan tawn da nhtawm malu masha tam jaw wuai. Dai kaw nat zawn, masha zawn re ai nat kashu kasha ni hpe bai shaprat wu ai.
Nat hpulum htu
Nat hpulum htu ngu ai gaw kaja wa nga nga ai. Masha zawn san nna, kara kalu abya ayai tawn da ai. Nat hpulum htu na chyu ni mung lahkawng maga galu galang noi abya hkrat ai. Nat hpulum htu ni hpyi shan gaw, mut chyang ai. Hkum hkrang galu de pe 4 grup yin nga ai. Lagaw nhtang de man yawng ai. Labu palawng nhpun ai. Masha hte hkrum yang shi na chyu hte ja pa hpe shi a lata hte magap nhtawm, shingdu de man madun let mani dan ai, Hpulum htu hpe nhtu kahtam ahka da tim, sai pru wa tim, shi na n gup mayen hte bai mata katsut shamai kau wu ai. Nhtu hte kahtam nna sha gaw ala ni shi hpe ndang lu ma ai.
Gamu hkat yang mung tingsi mi sha lu manat dip da sai ngu yang, maga mi de bai byawng byawng re kashawt mat mat re nga ai. Nat hpulum htu wa shi hte gamu hkat nna sum yang, woi mat wa nhtawm madu wa shatai kau wu ai. Num ni hpe gaw nra wu ai. Gwi hpe gaw grai hkrit wuai. Nat hpulum htu hte mu yu, katut yu, gamu hkat yu ai ni nan tsun hkai ai ni nan tsun hkai ai gamung ni rai nga ai. Jinghpaw ni gaw nat ni hte kanawn mazum ai madang kaw nna, nat hpe kam sham jawjau mat wa ma ai.
Buddhism sasana shang wa ai lam
Jinghpaw ni Hukawng ginra pa kaw nat ni hpe jawjau nga yang 1800 ning hkan hta Buddhism sasana makam masham gaw mung hkawm de shang wa ai. Buddhism sasana hpe woi shang wa ai ni gaw Sam ni rai nga ma ai . Sam gaw Buddhism makam masham hpe 16th century AD htum maga de lu la hpang wa ai rai nga ai. (see E.R.Leach, Political system of Highland Burma: A study of Kachin Social Structure, Landon, 1954, p-240)
Shanhte ni na gaw Hinayana-The-ra-wa-da Buddhism hkrang rai nga ai. Jinghpaw ni law malawng nga ai Hugawng pa na Tarung ga hte Daihpa ga kaw Buddhism makam masham shang wa ai, hkap la wa ai gaw 1900 hkan hta rai nga ai. Sam Buddhist ni gaw hpungkyi jawng hpaw nna lik laili laika sharin ya ma ai. Jinghpaw ma ni mung lik laika chye na matu hpungkyi jawng lung ma ai.
Hpungkyijawng lung mat wa ai ni kaw nna law malawnggaw buddhist ni tai mat wa nga ma ai. Sam num hte kun dinghku de ai ni (kawa gaw du magam aru arat mi rai tim) na kashu kasha ni gaw buddhist tai wa ai law nga ma ai. Sam num ni gaw hpraw nsam tsawm htap ai law nga ai. Sam ni Jinghpaw num la ai n law nga ai Jinghpaw la ni sam num la ai law nga ai. (Gsd) Uru Sengmaw kansi (Dingsi) ginra hta, Kansi Duwa ni Buddhist lai mat wa ai gaw Kansi Du wa Chyamut Nawng na kasha Kansi Nawng hte Kansi La yan na prat hta sha Buddhist de gale mat wa nga ma ai.
Kansi Duwa Chyamut Nawng si mat ai shaning gaw 1868 AD. (Myen shaning 1229) hta rai nga ai. Kansi ni na Kaji daju (Kansi mying hkawt lu wa ai ten na) Marip Duwa Num mun Tu mung, Myitkyina Waimaw makau na hkatchu Sam num shayi "Hkum chu Ja Ing" hte dinghku de ai kaw nna shaprat wa ai ni hpe Kansi myu ni ngu ai, rai nga malu ai.
Myitkyina Hkagyip ngu ai gaw 1891 AD kaw nna she nga hpang wa ai kahtawng rai nga ai. Kansi Duwa Chyamut Nawng mung Sam num Sadami hte mayaw htinggaw de ai, Sam num Sandami gaw Buddhist rai nga ai. Madu wa Kansi Duwa si mat ai hpang, asak kung gumgai wa ai. Shaloi Kanu Sandami gaw kasha Kansi Nawng yan Kansi La hpe hpungkyi jawng galaw, hpungkyi woi tawn rai nhtawm, nawku dawjau mayu ai lam tsun ai shaloi, Kasha yan gaw kanu na hpyi shawn ai matsun maroi ga hkum nlai lu ai majaw galaw ya u ai.
Maitawng hpungkyi Jawng na hpungkyi U San (U Zinaya) hpe shaga tawn nhtawm nawku dawjau mu ai. Dai kaw nna kansi kashu kasha ni Buddhist de gale mat wa ma ai. Ndai gaw Hpa Kan Sengra ginra lahta na Kansi Duwa ni Buddhist tai mat wa ai lam gamung rai nga ai. Hukawng ginra pa kaw hpungkyi U Tu-Za-ta wa ten kaw nna Jinghpaw ni hta Buddhism hte nat jaw makam masham hpe gayau nna kam sham hpang wa ma ai. Dinghku kata machyi makaw ru yak jam jau hkrum ai ten ni hta, nat ni hpejawjau nna, ngwi pyaw ai ten ni hta Buddha makam masham hta shang lawm nawku ma ai.
1920 ning hta Hukawng Jinghpaw masha ni kaw na shawng ningnan Buddha makam masham hpe hkap la nhtawm hpungkyi kaba magam bungli hpe 1920 ning kaw nna 1985 ning du hkra gun hpai mat wa ai gaw Jau Urang Gam (Tawngdan sayadaw U Pa-nya-Zaw-da) rai nga ai. Jau Urang Gam gaw Hukawng pa na Buddhist Jinghpaw amyu ni hte Sam ni hpe lam woi ningshawng ai wa, rai nga ai. Hukawng Pa hta Jau Urang Gam (Tawngdan Sayadaw) ten hta hpungkyi kaba bai tai wa ai Jinghpaw ni gaw
1. Hpungkyi kaba Rev. Galang Ja Gam (1928-1990)
2. Hpungkyi kaba Rev. Sam Dang La (1929-1991),
3. Hpungkyi kaba Rev. Nsadu Naw (1930-1958), hte
4. Hpungkyi kaba Rev. Ndau Gam (1950-1992)ni rai nga ma ai matut nna, Hukawng Jinghpaw masha ni htajau hpungkyi galaw na ai ni gaw hpungkyi kaba Jau Urang Gam na kasha Rev. Urang Gam Jr - (Danai Hpungkyi Jawng) hte Rev. Urang La (Tarung Hpungkyi Jawng) ni rai nga ma ai.
Hukawng Pa hta Buddhism makam masham hpe grau nna chyam bra mat wa ai hte Hukawng Jinghpaw masha ni hkapla kamsham sa wa ai gaw 1950 ning kaw, Njoi Gam (Alawng Sagya) wa gaw Buddha makam masham hte kapyawn nna Alawng Sagya hpung woi hpaw ai ninghkan Buddha Sasana hpe Hukawng pa chyam hkra rai mat nna, India Singpho ginra de matut sasana galaw awngdang mat wa lu nga ai. Hukawng Jinghpaw masha ni a shawng nnan na hpungkyi kaba Rev. Urang Gam gaw 1932 ning hta ya na Danai mare ka-ang na hpungkyi jawng kaba hpe lamu ga htingra masat la nhtawm, jawng gawgap hpang wa u ai. 1961 ning hta hpungkyi daju kaba Ba-Dan –Da Turiya du wa nna shangut la lu nu ai. Dai ni na prat ten (1999-2000) hta Hukawng ginra pa hta, Buddha makam masham hkapla kam sham ai Jinghpaw ni gaw "Htinggaw (107)" rai taw sai (See Lahpai La Ring, "Hugawng Danai Buga Hpung Labau hte Sasana" 1999, KTC, Myitkyina, P.45)
India-Assam, Arunachal pradesh hkan nga ai Singpho ni yawng' ngu na ram Buddhist hkrai, rai nga ma ai India Singpho ni hpe Buddhist makam masham de shawng lam woi gale ai ni gaw, Kachin ginra (Kamu Mungdan) Hukawng pa na Jinghpaw ni rai nga ma ai. "Buddha na "Philosophy" gaw "Natjaw" na "maubung mausa" hta wa (Pig) shakap shai madang tsaw nga ai. Singpho ni Buddhism makam masham hpe hkap la kam sham wa ai ten gaw 19th century AD htum wa de, re ai hpe, tsun hkai nga ma ai. (See 1.S.Dutta Choudury, Arunachal Pradesh District Gezetters-Tirap District",1980, Govt. of Arunachal pradesh, shillong, P.53; 2. Parul Dutta, Director of Research, "The Singphos", Itanagar, 1990, P.107)
Buddhism kam sham tim, nat hpe mung jawjau nga nga ma ai. India Singpho ni hpang de Buddhism woi shang ai wa gaw, Hukawng pa na Jinghpaw Buddhist hpungkyi Dingla Chaoto (Tingla Chrato, Dingla Zau Tu) rai nga ai. Assam kaw Singpho ni Buddhist de n- gale shi yang, Hukawng ginra pa na Jinghpaw nkau mi Buddhist de gale ngut sai. Jinghpaw Buddhist hpungkyi Dingla Chaoto gaw asak kaba, sak kung dingla sai rai nhtawm, Hukawng kaw nna Assam de sa wa ai shaloi, masha ni ba sa ai. Shi nan mung hkrum mahkrum masha ni hpe Buddha na matsun maroi, makam masham htung tara lailen ni hpe tsun hkai dan nga u ai. Hpungkyi Dingia Chaoto Assam de sa ai ngu ai gaw, shi nan Buddha Ghaya (Lord Buddha hpra tai wa ai ginra, India) de "Hpra-naw" (Pilgrim) sa nna lai lam ang ai majaw rai nga ai.
Assam ginra kaw, Singpho mare Kahtawng shagu de du sa hkawm nna Kamrup de bai lai mat wa u ai. Ndai ten gaw Assam kaw British govt. ni shang nga sai. Gauhati kaw hpungkyi Dingla Zau Tu gaw British Officer hte hkrum nna, Jinghpaw hpungkyi wa hpe shat, shan shat mai, chyaru ni hte hkap daw jaw u ai. Hpungkyi dingla Zau Tu gaw kam sham ai hpungkyi nan tai mat sai re majaw, dawjaw ai malu masha, shan, tsa-chyaru ni hpe nlu nsha ya ai majaw, British Officer gaw hpungkyi Dingla Zau Tu hpe kaja wa nan makam masham jet ai masha re ngu, chye la u ai lam ka da nga ma ai.
Hpa majaw ta? ngu yang, British ni gaw Jinghpaw ni makam masham hta ndai zawn myit jung ai nga na nzawn nawn ai majaw rai nga ai. Hpungkyi Dngla Zau Tu (Chaoto) gaw Gauhti kaw nna kalang bai Buddha Ghaya de hpra-naw (Pilgrim) matut sa mat wa u ai. Lord Buddha sak hkrung nga pra mat wa ai labau shang ginra shara shagu de du hkawm kau da nna bai nhtang wa mat u ai.
Hpang jahtum, Assam Margherita kaw hkring nga u ai. Margherita na Phakial kahtawng (Khamti sam kahtawng, Jinghpaw tai mat ai ni) kaw wa hkring nga mat ai. Dai shara kaw Buddha hpungkyi jawng (Buddhist Temple) langai hpe galaw u ai. Ndai hpungkyi jawng hpe dai ni du hkra "Samuk Sing" ngu da nga ma ai. Daini du hkra mu lu
nga ai. Singpho ni na Shawng ningnan na ahtik labau shang Singpho hpungkyi jawng, "Samuk Sing" rai nga ai.
Hpungkyi Dingla Zau Tu gaw Duonias ni hpe shawng Buddhist de woi gale bang kau dat u ai. Duania ngu ai ni gaw Jinghpaw hte mungnun mayam num ni kaw nna bai pra paw wa ai myu hpan langai rai nga ai. (See MaranBrang Di, 19960P. Cit, P.31) Mungnun (Assamese) ni gaw Hinduism makam masham hkrai hkapla sai ni rai nga ai. Lord Buddha mung Hindhu kaw nna shi a Buddhism de gale tai mat ai, rai nga ai.
Dai majaw, Jinghpaw tai mat ai Duanias ni matu yak hkak ai lam nnga nga ai. Duanias ni hte Singpho ni mung num wawn numla, htunghkying lailen langai sha hku mahkri-shawn nga ngut sai, rai nga ai. Duanias kaw nna mung, matut nna bai Singpho ni hpang de Buddhism chyam bra nga ai. Sinpho ni hpe kahtawng shagu hpungkyi jawng galaw Shachyaw na hte dai hpungkyi jawng shagu hta hpungkyi langai hpra tawn da na matu, tsun, matsun ai wa gaw ndai hpungkyi Dingla Zau Tu rai ngaai. Dai majaw, Singpho dum nta jut shagu ngu na hta, Buddha hpra sumla (Sur) Buddha sumla laika tawn, noi da nhtawm nawku daw jau kam sham ma ai. Jinghpaw ni hta yawng a shawng ningnan na India Buddha Ghaya de du mat wa ai gaw Hukawng ginra pa na hpungkyi Dingla Zau . Tu rai Sai.
Singhpo ni na Buddhism makam masham gaw kri jung nna, ngang ngang kang kang kamsham myit jung, ru hpra jung kayawp kap rawng taw sai makam masham madang rai nga ai. Tsun mayu ai gaw, masha ni Buddhist tai nna Buddhist tai ai nrai nga ai. India Singhpo hpungkyi jau ni gaw myu tsaw myit grai kaba ai ni hkrai, rai nga ma ai.
Kachin makam masham gamung hta, Zau Tu lahkawngnga ai. Langai gaw "Sinlum Zau Tu" rai nhtawm, Kachin Christian ningpawt hpang ninghpum Sara Kaba langai rai nga ai. laga ngam ai wa gaw "Hukawng Zau Tu" rai nhtawm, Kachin Buddhist ningpawt hpang ninghpum Sara kaba langai rai nga ai hpe mu lu ai. Shan lahkawng yan gaw, tinang kam sham ai hpe majan je, sharawtmat wa ai yan, rai nga ma ai.
MARAN BRANG DI M.A Hist;Dehli University.
Bibilography
1. Maran Brang Di, "Prat ningnan Wunpawng Ahtik Labau Kadun", 1996, New Delhi.
2. E.R.leach, "Political systems of Highland Burma: A study of Kachin Social Structure", 1954, Landon.
3. ( ................................... )
4. Lahpai La Ring, "Hugawng Danai Buga Hpung Labau Hte Sasana", 1999, K.TC-Nawngnang, Myitkyina.
5. S.Dutta Choudhury, "Arunachal Pradesh District Gezetters -Tirap District", 1980, Shillong.
6. Parul Dutta, "The Singpho", 1990, Itanagar.
Source; Chyurum Shalat Magazine 2004 - 2005, JLH Mandale
============================
HUKAWNG JINGHPAW NI TSUN AI HKA MUNG (sh) HKAMUNG GA
Hkaman ni gaw, Mali Hkahku ginra de, buhtawt shang ngut ai hpang, Hukawng ginra pa de, bai ginru ginsa buhtawt hkrat bang ma ai. Hkaman ni nga ai majaw, Hkamung (Hkamung Ga) ngu ai byin wa ai n rai nga ai. Raitim, Hkaman ni Hkamung Ga kaw, nga lai mat wa ma ai. Hukawng Jinghpaw Dumsa Jaiwa ga hkum (Hukawng Jinghpaw Oral traditions) hta "Hkamung Ga" ngu ai lawm nga ai Dai sha n ga, Hukawng Jinghpaw hte India Singpho ni "Hkamung Ga"ngu nna, tsun jahta ai lam nga nga ma ai. Hkamung Ga na ningpawt ninghpang ginlam ahtik labau hpe Assam Buranjis (Burangji = History), Hmannan Yazawin, British Expeditionary Report hte ginra gaiwang official records hkan n mu lu nga ai. Raitim, Jinghpaw ni tsun nga ma ai. 1977 kaw shapraw ai Arunachal news hta Dr. Raikar ka bang ai, Khamong and the Khamti, "Place of Khomong in the History of the khamtis” ngu ai article yan hte Vijoynagar, the Forgotten Khomong ngu ai laili laika buk kaji sha nga nga ai. "Khamung" nga ai ga hkum (not khamung history) gaw Govt. office records ni hkan 1935 hkan du hkra, lawm lawm rai nga ai. Khamti ni na ninggup maubung labau mausa hta, "Khamung" ngu ai gaw 18th century AD lapran hkan na nga wa sai lam, tsun hkai nga ma ai.
Kachin ginra kaw, Jinghpaw hte sam ni na ninggup labau hta "Hka Mung" (Hkamung Ga) ngu ai gaw, nga lai wa nna, tsun hkai ai, rai nga ai. Dr.Y.Araikar hte S. N Barna yan "Hkamung" hpe matut sanglang ai, lam gaw, "Hkamung" ngu ai sam ga hkum rai nhtawm, "Mayam mung" ngu ai lachyum re hpe, madi madun ai(Kha = Slave, mong or mung = country or place). Khomong gaw Khamung re lam mung tsun da nga ma ai. Mayam hpe "Kha" ngu ai gaw Sam sha n rai nga ai. Nokte Naga na Layo hpan ni mung mayam hpe "Kha" ngu nhtawm, Noktes gaw mayam hpe "Sha" ngu nga ma ai. Tangsa Naga mi mung mayam hpe "Vim-sha" ngu nga ma ai. Raitim, ndai kaw tsun ai gamung ginlam na "Khamung" gaw Sam ga hkum na pru wa ai ga hkum rai nga ai. Teng ai ginlam langai gaw Khamong ngu ai ga hkum hpe Jinghpaw hte Sam ninggup labau hta tsun hkrat wa tim, Sam ga hkum hpe Jinghpaw ni mung hta lang tsun mat wa ai, rai nga ai. Logically hku myit maram yang, Sam ni shan hte nga ginra hpe, mayam mung (Slave country, slave land) ngu nna, tinang ginra hpe shamying la na gaw ginlam n ang nga ai. Marai langai ngai (shr) myu hpan langai ngai na ginra hpe, Sam ni "Khamung" ngu nna shamying ai gaw, grau nna lam ang, reasonable byin nga ai.
Hkamung Ga ngu ai gaw, Putao na sinna - lawu maga de nga ai Chyaukang hkyet grupyin hte matut manoi ai ginra kaw nna, (1) Kachin ginra kata de, Tarung Hkawng mayan hte (2) India kata de, Diyum hka lahta de Vijoynagar ginra du hkra, rai nga ai. Vijoynagar ginra gaw Chyaukang pass hte matut nga ai. Tsun ga nga yang, Khamung Ga gaw chyen mi India de lawm nhtawm, chyen mi gaw Myen-Kachin ginra de lawm rawng nga ai. Chyaukang Hkyet makau na "Vijoynagar" ngu ai mying gaw, 1961-62 hkan na she, pru wa ai rai nga ai. Ndai shawng daw de gaw, Khamong Ga ngu ai re. Vijoynagar ngu ai gaw Assam Rifles na Inspector General - Brigadier Vijoy mying kaw nna, shalat pru wa ai, rai nga ai.
S. N. Barna gaw Hkamung Ga hte seng nna, tsun da ai gaw, "It was once upon a time, a colony of slaves said to have been possessed by the Khamtis, if not by the Singphos...", ngu da ai (S. N. Barna gaw Patkai Bum mayan, " Indo-Burma border" hta Govt. officer kaba hku nna, Shaning 30 magam bungli galaw lai sai wa, rai nga ai). S. N. Barna gaw Khamung Ga ginra hta, up lai mat wa ai mayam madu ni gaw, Jinghpaw n rai yang Khamti rai na re ngu tsun da nga ai. Matut nna Barna hte Dr. Y.A Raikar yan tsun ai hpe British Expeditionary reports, official records hte Assamese Buranjis ni hkan maram yu yang, mayam wunawng wuwa madu ai ni gaw, Jinghpaw ni re lam, tsun da nga ai. Singpho-British Treaty, May 5, 1826 ginlam hta Capt. Neufville hku nna, Jinghpaw Duwa ni na mayam 6,000 hpe Khamung Ga (along the Diyum Hka up to the Chyaukang Hkyet) ginra kaw nna shalawt dat ai lam nga nga ai.
Kachin Hukawng pa hte India Northeast ginra hta, British official matsing sumhting laika hku tsun yang, mayam wunawng wuwa madu ai gaw Jinghpaw ni rai nga ai. Sam ni kaw mayam kade nga ai lam, mayam kade shalawt kau ya ai lam, ka matsing da ai gamung ginlam n rawng nga ai. Dai sha n ga, hkawhkam hkaw-seng hte nga mat wa ai Ahom (Assamese) ni hta mung Jinghpaw zawm, mayam nga ai ginlam n tsun da nga ma ai. Jinghpaw Duwa ni na mayam shalaw ya ai gaw, Assam mayam rai nga ai. Ava Myen hkawhkam ni, Manipur hte Assam hpe n sa gasat ai ten kaw nna, Jinghpaw Duwa ni hta Mungnun mayam (Assamese Slaves) ni hte Duania mayam ni nga nga sai. Duania (Dowaniya) ngu ai amyu bawsang ni paw pru wa ai ten nau n na shi nga ai. Jinghpaw ni Hukawng pa mayan de ginru ginsa shang nga hkrat wa ai hpang pra paw wa ai Jinghpaw Wunpawng kasha hpan rai nga ai. Duania gaw Jinghpaw hte lu la ai Assam mayam num ni kaw na, bai shangai pra pru wa ai Jinghpaw kasha bawsang hpan ni rai nga ai.
Tsun ga nga yang, Duania gaw Jinghpaw Assam sai gayau (Jinghpaw -Assamese hybrid) ai amyu rai nna, Jinghpaw ni hku tsun shaga nhtawm, Jinghpaw htunghking lailen lang mat ai, rai nga ai. Duania ngu ai ni yawng gaw Jinghpaw Duwa ni na mayam hkrai rai nga ai. 1819 ning hta, Ava Myen hkawhkam hpyen la ni Assam de shang gasat hkat ai shaoi, Rongpur kaw ngam kau da ai Mingyi Maha Thilwa hte Bandula (Bogle Phukan) ni kaw Hukawng pa na Jinghpaw Duwa ni na mayam, Duania Jinghpaw hpyela, Jinghpaw hpyeta, Mungnun mayam hpyela ni 2000 ram lawm nga ai.
Ndai kaw Myen hkawhkam hpyenla nkau lawm nga ai. Assam de majam gasat sa mat wa ai ni gaw Hukawng-Khamung Ga na Jinghpaw Duwa hpung ni, rai nga ma ai. Assam na Dibrugarh kaw Man Katta ngu ai ginra lawk langai nga ai. Hkarangleng daru hte kade n tsan ai. Dai ni du hkra. Assamese ni tsun hkai ai gaw, Myen hpyenla manu mana sat hkrum, si ru ai ginra re, ngu nna madi madum nga ma ai. Dai ginra hpe Man Katta ngu nga ,ma ai. (Man = Myen, Burmese, Katta = Kahtam ai, katawng ai, sat ai, "Myen hpe katawng kahtam sat ai share" ngu ai tachyum hpe, hkap sanglang dan ma ai.). Assam - Margherita Dist., Inthem (I-them Ga) mare kahtawng Raw Singpho ni hte rau, "Man" ngu ai ni nga nga ai. Shanhte hpe san yu yang, moi Myen hkawhkam na, Myen hpyenla ngam aru arat ni, re lam hpe mare buga masha ni yawng tsun nga ma ai. Raitim, shanhte gaw, Myen ga hku, tsepkawp n chye mat sai. Assamese, Jinghpaw hpe chye na shaga nga ma ai. Myen ni Assam ginra de kasat hkat sa ai ten hta, Jinghpaw Duwa ni mayam hpyenla n shang garum yang, Myen gaw Assam majan (Assam war) hpe dang lu na ginjang masa n nga nga ai. Mankatta sha ra hta Myen hpyenla wunawng wuwa si hkrum sum mat nga ai. Assam kaw ngam mat ai Myen hpyenla ni gaw, Jinghpaw hte rau bai ngam nga mat ai. Ndai Myen ni hpe dai ni du hkra "Man" ngu nga ma ai. Jinghpaw Duwa ni Myen -Assam majan hta, myit lawm ai lam, shanglawm ai ginlam gaw Assamese (Mungnun) ni hpe rim mahkawng la nhtawm, mayam shatai mayu ai majaw sha rai nga ai.
Pisa Duwa Pisa La Doi mung, "Khamung Ga" ginra nkau gaw shanhte Pisa lamu ga re lam mung tsun madi mat wa ai. Bai nna,Yobin (India kaw Lisu hpe Yobin ngu ma ai) ni mung Margherita de, Pisa Duwa, Pisa La Doi hpang sa nhtawm, Pisa Duwa ni ningpu kaw nga lu na matu hte, Pisa Duwa hpang hkanse kawn bang na ginlam ni hpyi tsun ma ai. Assam-Margherita de, sa hkrat wa nna, Pisa ' Duwa La Doi kaw sa hpyi tsun ai gaw, moi lai mat wa sai kaji kawoi prat hta, "Khamung Ga" gaw Pisa Duwa ni madu, up-sha, gumhkawng lai mat wa ai majaw, rai nga ai. Dai majaw, Lisu ni daini du hkra, Maio lahta de, Dihing Hka mayan kaw nna, Vijoynagar du hkra nga de ma ai. Hukawng hkran de na Tarung Hkawng (Hkamung ga) hta mung, Hukawng Jinghpaw Duwa ni madu up mat wa nga ai. Ndai ginra kaw Hukawng Jinghpaw Duwa ni, Sam wunawng wuwa hpe mayam shatai kau nhtawm, Jinghpaw bai tai mat hkra prat shamat mayan mungdan kaba hku, nga lai mat wa ai. Ndai gin lam hpe Capt. P. R, Gordon mung,"'Journal of the Royal Asiatic Society", Vol-xxvii 1895, p157 hta tsun da nga ai. P. R. Gordon tsun ai gaw, 'Strange to say this Tairongs themselves spoke Singpho, the explanation of this being as follows, the Tairongs, who originally lived somewhere in the direction of the upper Irrawady started for Assam to join some Naras who had proceeded them thither. Unfortunetly, for them they had to pass through the Singpho country. As the passed through the country they were taken captives by the Singphoes. They remained as captives for five years according to their own account, but probably for longer, as they quite forgot their own language and adopted the language of their captors. It is strange that even to this day Tairongs , talk nothing but Singpho' ngu ai rai nga ai.Tairong ni Jinghpaw duwa ni a mayam wa tai mat ai mung "Hkamung Ga" rai nga ai. Dai majaw, Sam ni mung "mayam mungdan" ngu ai, rai nga ai.
British Govt. "1833 - The Slavery Abolition Act" hku nna, 1925/26 - 1928/ 29 lapran Kachin ginra hta Jinghpaw Duwa ni kaw na shalawt kau dat hkrum ai mayam 8,960 rai nga ai. Mayam shalawt kau dat ai kaw jailang ai gumhpraw gaw Rs. 516, 518 tup rai nga ai. Lahta na mayam jahpan gaw Jinghpaw ni kaw na hkrai, rai nga ai. British ni mayam shalawt masing hpe Hukawng hte Mali-Nmai ginra hta sha, galaw ma ai. Ndai ginra gaw Jinghpaw nga ai ginra hkrai rai nga ai. British ni mayam shalawt masing hta, mayam 8,960 hpe shalawt kau dat ai hta, Capt. Neufville shalawt kau dat ai Singpho Duwa ni na mayam 6,000 jahpan pyi n lawm shi ai hpe, mulu nga ai. "Hkamung Ga" kaw gaw "Hkaman" ni nga nna "Hkamung" ngu ai n re. Hkamung Ga kaw gaw Hkaman ni nga ma ai. Mayam madu gaw Jinghpaw Duwa ni hkrai ' rai nhtawm, mayam gawtinang myu hpan kaw na hkawt, myu hpan hpan lawm nga ai hpe, British mayam shamyit shatsai masing ginlam hku nna chye lu nga ai.
Jinghpaw ni tsun ai Hkamung Ga ginlam gamung hpe, ndai kaw, jahkring da
ga.
References
1. Barna. S. N., Tribes of Indo-Burma Border: A Socieo-cultural History of the Inhabitants oftha Patkai Range, New Dehli, 1991, p -69. •• 2. Barna, Opcit, p -190. 3. Da/ton, E. T., Descritive Ethnology of Bangal, Calcutta, 1872, p -10. and. Birendra Chandra Chakavorty. British Relations with jhe Hill Tribes of Assam. Since 1858, Calcutta. 1964, p-12.
4. Maran Brang Di, Prat Ningnan Wunpawng Ahtik Labau Kadun, New Dehli, 1996, p - 69. and, Needham, J. F. Outline Grammer of Singpho Language as Spoken by the Sinphos ofSjdiya, Shillong,1889. 5. SBhuyan. S. K., Anglo-Assamese Relations, Gauhati, 1949,p-473. f 6. Barna, Opcit, p-190. *
Maran Brang Di
Kachin Historical Research Centre
Sourec; Pyilan LunghtawnSept, 2004
==================================================================
Uru Mungnawk de Chyurum Jinghpaw Wunpawng Shani majen je bu rawt shang bang wa ai lam.
Dakkasu Htoi San
Gumlau prat (Gumchying Gumsa Du ni hpe gasat ai majan) hta e Hugawng Pa de majen je bu htawt shang bang nga wa ai Numu Marip ni a kaji kawa wa Laisai Pu Nawng Gumhkawng gaw, Hugawng ga e shaning tsawm ra mi nga kau da nna, Jambu Hkindang e dang, Jaji Bum hpe Shangdan hku hprang rai nhtawm mi Uru Mungnawk maga de lamu ga ningnan bai tam bram na matu majen je shang bang mat wa wu ai. Dai shaloi Uru Mungnawk e mi moi kaw nna nga nga sai Hpamaw Hpaman, Rasa ngu ai Hkang Numrang ni hte Sairi Saira ngu ai Sam amyu ni, Htaman-ti amyu ni hkap gasat ninggyet mu ai.
Ndai zawn Laisai Pu Nawng Gumhkawng a hpung ni hte mi nga rudi masha ni gasat ninggyet azat hkat ma yang, Lawnghkang Pa makau na bum mayan gasat poi hta Laisi Pu Nawng Gumhkawng a baw hpe Baw Gam Bum ngu tsun sha mying da ma ai. Baw Gam Bum ngu ai kaw nna dai ni gaw Punggam Bum ngu amying shingteng bai galai mat sai.
Ndai Uru Mungnawk maga de majen je gasat shang bang mat wa ai labau mabyin hte seng nna Duwa Laisi La tsun ai gaw lawu na hte maren rai nga malu ai.
Laisai Pu Nawng Gumhkawng gaw Hugawng Pa kaw na htawt sit let Jahtu Zup Bum e bai wa de nga wu ai. Dai aten hta Mogawng Hkawseng Magam (Sam Zawbwa ) Zau Man hpe kanau wa gaw hkaw kashun nna majan baw wa wu ai. Shaloi kahpu Zau Man gaw Laisai Nawng Gumhkawng kaw hpyen gau karum saw wu ai. Laisai Nawng Gumhkawng mung Mogawng Zawbwa wa saw ai hte maren, share jaubu law law hte majan gau kasat karum na yu hkrat wa wu ai. Raitim dai ten hta n myit mada ai sha, Zawbwa Zau Man a kanau wa machyi kaba hkrum nna si mat wa sai. Dai majaw gasat ninggyet hkat na lam n nga sai.
Shaloi Laisai Nawng Gumhkawng gaw; kalang mi hpyen gasat na matu rawt sai gaw, sai n jahpaw ai gaw n mai wa sai; gasat na hpyen n nga yang nang Mogawng Zawbwa gasat na ga ai ngu wu ai hte, Mogawng Zawbwa wa hpe majan baw na hkyen wa wu ai. Dai majaw Mogawng Zawbwa wa gaw Laisai Nawng Gumhkawng hpe, Uru Mungnawk maga de nang ra ai daram gasat reng la na lam, shi a Mogawng Hkaw hkam hpe gaw n hkra ya na lam hpyi lajin wu ai. Dai majaw Laisai Nawng Gumhkawng a hpung ni gaw Nam-ya Sik Pa kaw nna Danai Hka Mazup, Singgaling Hkamti ga de du hkra ,majen je gasat shadut nga mat wa ma ai.
Shing rai, mi nga rudi masha ni hpe gasat shadut kau nna, dai yang e Numnu Marip amyu ni a rudi ruhpang lamu ga bai shatai let nga pra shanu mat wa ai kaw nna, Uru Mungnawk gaw Numnu Marip amyu ( Numnu Laisai, Nbu Jingreng, Kansi Nja ) lakung lama ni a lamu ga tai mat wa sai.
Dai zawn Laisai Pu NawngGumhkawng a prat ban kaw nna kaji kawa, kashu kasha ban hte ban, lamu ga madu ( Gumchying Gumsa Du ) tai nna matut manoi up hkang hkringhtawng dagraw, nga pra hkrat mat wa ma yang; Kansi Duwa Chyamaw Naw a lakhtak e, Myen Hkaw Hkam Mindung Min ( Ad. 1852-1878 ) hte jinghku hku ma ai. Ndai zawn Mindung Min hte jinghku matut mahkai wa ai lam gaw, Mintawng Sam Duwa a shayi sha Sanda Myint hpe Kansi Duwa Chyamaw Naw e hkungran la ai majaw rai nga ai.Hpa majaw nga yang, Mindung Min hte Mintawng Duwa U Paw Maing gaw lawu lahta kahpu kanau daw ang hkat ma ai .
Dai shaloi Mindung Min kaw nna Kansi Duwa Chyamaw Naw hpe jinghku mungdan Du Magam shada hku hkau masat dingsat, shagrau jaw dat ai kumhpa ni gaw;-
1. Ja Dazik...........................................( 1 )
2. Ja Nhtu Ninggang.............................( 1 ) (Ngoitang 28 tang ai re)
3. Ja Gawm..........................................(10)
4. Ja Saidawng, hpahkai palawng, lawnghpau hpe hking man mi ( Hkawhkam aru arat ni bu hpun sumraw ai baw)
Lahta na kumhpaw kumhpa ni hpe shagrau sha a jaw ai gaw AD. 1864 ning, December shata ( 14 ) ya shani rai nga ai.
Englik prat hta e mung, Kansi Du ni hpe mi na daru magam a hkang aya hte raw, Mung Madu hku nna bai Uphkang nga na matu shagrau masat jaw da mu ai.
Laisai Ga ( 4 ) hpe mung, Inglik Bayin-hkan wa kaw nna January 20, 1925 ya shani e, Laisai Duwa Hkrap Naw hpe Sagaing Rung de shaga la nhtawm, shagrau shaa dazik hte hpawn; Laisai Mung, Laisai Ga ngu matut Uphkang nga lu na matu, ahkaw ahkang bai hpung jat ap ya wu ai. Ndai Laisai ni hte seng ai lamu ga gaw; Danai Hka a Sinpraw hkran maga de rai nna, Danai Hka a Sinna Hkran maga de gaw Sam Tawngtut Zawbwa hte Naga ni a lamu ga rai nga malu ai.
Dai majaw Laisai ni a lamu ga gaw; Danai Hka a sinpraw hkran Dainai Tak kaw nna gawn yu wa yang; Singgaling Hkamti 5 hku hprang rai nhtawm, Uru Hka hte Danai Hka mazup du hkra rai nga malu ai.
Lahta e tsun lai mat wa sai hte maren , Uru Ga de Laisai Pu Nawng Gumhkawng majen je woi shang bang wa nna, ninghtawm ningngat ga ningnan ni de nhtawm, Gumchying Gumsa Du Magam Hku, Marip Numnu amyu ni ban hte ban hkrinhtawng dagraw, Uphkang nga pra hkrat mat wa ma ai gaw, Kansi Duwa Awng a prat ladaw du hkra rai yang, ban ( 8 ) tup rai nga malu ai. Dai zawn Mung Du lit magam hpe gun hpai lai wa sai ni gaw;
1. Numnu Zau Ra ( Shawng ningnan Mung Du galaw ai wa )
2. Nja Zau Ja Gam
3. Kansi Naw Ja ( Ndai wa a prat kaw nna Numnu ni ngu sai; Kansi ni ngu shamying lai kau ma sai. Kan hte e si zawn re ai shan latau noi ai majaw Kansi Naw Ja ngu mu ai.)
4. Kansi Chyamaw Zau Hkyen
5. Nja Man Hkuk Zau Hkyen
6. Kansi Chyauhpa La
7. Kansi Sinwa Naw
8. Kansi Naw Awng ni rai ma ai.
Hpang jahtum Kansi Naw Awng a prat hta Myen Mungdan a mung-masa galai mat wa nna, Gumlang Asuya ni Gumchying Gumsa Du Magam Uphkang masa hpe dawm kau sai majaw, Kansi Du ni a Du Magam ahkang aya , shingkang shingwang mung sip mat wa sai.
Ndai Uru Mungnawk ga de hpu nau Sam ni htinghput htingra de nna kring mading rai nga hpang mat wa ai gaw Mintawng Sam Duwa U Paw Maing a shayi sha Sanda Myint hpe Kansi Duwa Chyamaw Naw e hkungran la ai shaloi, mum sa kanan kap wundoi nang ai Sanda Myint a jinghku jingyu ni Kansi Ga kaw hti ngam nga ai kaw nna rai nga ai.
Dai zawn hte ngam nga ai Sanda Myint a jinghku jingyu ni gaw, masat (2) Mungkan majan du wa na ningtawn e, Kansi Ga kaw nna Lawnghkang Pa de htawt sit shanu nga ma ai hte; yat yat sha Sam kahtawng ni law jat mat wa ai lam rai nga ai.
Ndai gaw Uru Mungnawk de Chyurum Jinghpaw Wunpawng sha ni majen je bu htawt shang bang wa nhtawm, lamu ga madu tai let kring mading rai nna shanu nga pra sa mat wa ai labau kadun mung rai nga mali ai law.
Source; MIHTOI MA MAGAZINE 2004-2005
============================================
Singpho hte Shapawng Yawng Manau
Maran Brang Di.
Jinghpaw nga jang, manau shadung nga ai. Manau nau ai. Manau shadung nga yang, Jinghpaw nga ai. Kala India mungdan kaw mung Singpho ngu ai Jinghpaw ni mungdaw lahkawng kaw shanu nga ma ai. Dai mungdaw yan hpe gaw, Assam mungdaw hte Arunachal Pradesh mungdaw ngu ma ai. Singpho ni kaw mung manau Shadung kaba jun tawn ma ai. Shaning shagu shataman lahkawng, ninghtoi 13, 14, 15 hta “Shapawng Yawng Manau” ngu nna, mungdaw lahkawng kaw na Singpho ni manau chyawm nau nga ma ai.
Ndai manau ten hta gaw shanhte Singpho ni yawng ahkum ara shanglaw nhtawm, shada da bai hkrum zup let, myit ninggun shabawn gahkyin la hkat ai ninghtoi wunli kaja, mali kaja ai ningja ninghtoi kaba ni rai nga malu ai. Kala mungdan hta Singpho nkau achyen (Laga amyu hte mayaw htinggaw de ai ni, laga amyu kaba lapran hkan magam bungli hta hkan nna tsat hkawm mat ai ni ) gaw Jinghpaw ga n lu tsun shaga mat ma ai. Shanhte hpe yu yang, grai tsun shaga mayu ai ningsam pru ai. Raitim, ninggup hta tutdang yak nga malu ai hpe, maram lu ai. Jinghpaw htinggaw mying gaw hkrum, ga gaw n hkrum, rai nga tim mung , htunghking manau poi hta rai jang, yawng yawng gaw “ ngai Singpho rai nngai, ngai mung lawm nngai”, ngu ai zawn zawn myit hkrum gahkyin gumdin nga ma ai. Makam masham hpung n bung tim, manau hta kabu gara shanglawm shajang ai hkrai, rai nga ma ai. Singpho ni India ginra kaw nga ai buga shara ni gaw lawu na hte maren rai nga ai. Assam mungdaw hta gaw:- (1) Namhpuk Hkawng, (2) Tarung Hkawng ni rai nhtawm, Arunachal Pradesh mungdaw hta gaw:- (1) Teng Hkawng, (2) Tayun Hkawng ni rai nga ma ai. Assam- Namhpuk Hkawng (Tinsukia Dist, Magrita sub. Div) hta lawm ai buga ginra ni gaw Puwaihku Ga, Namdang Ga, Dabong Ga, Nhtong Ga, Kate Tawng Ga, Kawatu Ga, Pang Na Ga, Nhtem Ga, Munggawng Na Ga, Dabu Ga, Hkayan Ga, Long Ga, Pisa Ga, Pabung kawng Ga, Kumchyai kawng Ga, Pangsun Ga, Hasak Ga, Hkarang kawng Ga, Ninggam Ga, Kohta Ga, Ulup Ga……ni rai nga ma ai.
Bai nna, Assam- Tarung Hkawng (Jorhat Dist.) hta gaw Pothar Gaom, Tipaniya, Pahu, Kotiya, Obhong, Rengmai, Balipothar, Ahumani, Tengaw buga ginra ni rai nga ma ai. Ndai Tarung Hkawng hta nga ai Tarung Singpho ni tsun shaga ai ga manawng hpan mi, rai nga ai. Gashadawn, “Datbung dem sana, mani sum rai yu u”, ngu ai hpe shanhte Tarung Singpho ni gaw, “Photo dawk na, ninggup hpyi malu yu u” ngu nga ma ai zawn, Lahta maga de na Singpho ni gaw “kara zen ga” ngu yang “Kara katawng ga” ngu nga ma ai. Jinghpaw ga raitim, ginra hta hkan nna loili manawng nsen shai hkat nga ai. Raitim, grai nkaw-nja hkap pang chye ma ai. Myu tsaw myit n rawng ai Singpho n nga nga ai.
Arunachal Pradesh- Teng Hkawng (Lohit Dist., Lahtaw Area) hta lawm ai ginra buga ni gaw, Nchyaw Ga, Tingwa Ga, Nsa Ga, Nhpum Ga, Man-gau Ga, Lahtaw Ga hte circle Ning-ru Area hta lawm ai buga ginra ni gaw Paiyawn Ga, Nden Ga, Mandang Ga ni rai nga ma ai. Tayun Hkawng (changlang Dist.-Pisa area, Miao sub.-Div. ) hta lawm ai buga ginra ni gaw Miao Ga, Namhpai Ga, Ningrang Ga, Pisa Ga, Lawang Ga, Hprup Ga, Shakau Ga, Hkamuk Ga ni hte changlang Dist. –Tayun Sub.-Div. hta lawm ai buga ginra ni gaw Madoi Ga, Nnau Ga, (2007 ning February 13, 14, 15, ni hta 23 lang shapawng yawng manau nau hpawng galaw ai shara), Shingbwi Ga, Tingba Ga, Nring Ga, Kum Tsai Ga hte changlang Dist.-Bor Dumsa circle hta gaw Pasi Ga, Ndawng Ga, Jagun Ga, Wagun Na -1, 2, 3, 4, Soi Ga, Kating Na Ga, Wahkyet Na Ga, Kammai Ga ni, rai nga ma ai.
India na Assam mungdaw hte Arunachal Pradesh mungdaw ni gaw Myen mungdan – Kachin mungdaw na Hugawng Palayawng hte Patkai Bum shingyan sha din nhtawm, matut manoi dinggren nga ai ni rai ai. “Kachin mungdaw” mung Miwa mungdan na Jinghpawsu ni nga ai “Yunnan mungdaw” hte bai lamuga jarit matut manoi dun kayep nga hkat ai. N bung ai mungdan masum dinggren nga hkat ai kata kaw, Jinghpaw ni gaw mungdan laga ga rai mat ai majaw, mungdan lamuga jarit ni gaw Jinghpaw ni hpe shada da madin din da nga tim, “htunghking hte laili laika” hta gaw madin jarit n nga nga ai. Madin jarit nnga ai “Htunghking hte laili laika” ginlam hta gaw htunghking hte laili laika hpe chyawm sharawt na matu pru pru, shang shang, htinglu htinglai ginshoi gahkin gumdin magyep kap hkat mai nga ai. Lamu pinra Laika (Website) lamu ndigram sumdun (internet) zawn re ni hkan na hku mung, madin jarit n nga nga ai. Tsun mayu ai gaw lamu pinra dum nta hta Singpho, Kachin, Jinghposu ni yawng dinghku langai hku mai nga, mai myit mang, mai ginlawm, mai masing jahkrat lu nga ai. Dai hta, kadai wa me, madin jarit hte lu pat na rai?
Moi gaw Jinghpaw ni lamuga sumla hpe ninggup hku tsun masat matsing la nga ma ai. Ga shadawn, Hugawng Pa kaw nna India Assam-Arunachal Pradesh de pra shang mat wa ai Jinghpaw gumlau mungdan (Ndup Nsa Mung ) hpe tsun hkrat wa ai hta gaw:- “Dara Hka hkan nna hkroi, Nanoi kawng e dang, Dahkan Hka hkan nna kre, Brang Brang Hka e hprawt, Brang Brang Hka hkan nna shut, Danai Hka e hprawt, Dai kaw nna Panlawng Na baw e dang, Wahte Hka de hprawt, Wahte Hka hkan nna hkroi, Danai Hka de brawn, Danai Hka de brung, Kikoi Bum de kap, Ndai shara kaw nna Palawng lam bum Pungting e ram, kanghkawdagung dang, kailang Bum e kap, Gyedu Hka deshut, Hkap jan e brawn, Sinlap Hka de kap, dai kaw nna Dumbrikawng de dang, Sakrai Hka de hprawt, krimna Pawt e rap, Nhpye Hka hpyen Bai, lungga e hprawt, Hka hkan nna hkroi, Dara zup e brawn, Ndai shara hta gumlau mungdan rai sai, ngu nna tsun hkai hkrat nga ma ai. Ndai kaw lawm ai bum mying, hka mying ni gaw daini du hkra sak hkrung nga nga ai.
Assam-Arunachal Pradesh hte matut manoi nga taw ai Hugawng Pa hta, moi na Jinghpaw mungdu gaiwang shagu kata hta rawng lai, nga lai mat ai, rawng taw nga ai kahtawng buga mying ni gaw :-“Nlep Ga, Shatum Ga, Njet Ga, Sana Ga, Nawnghkawm Ga, Madang Tu Ga, Kawbu Ga, lajau Ga, Luhkang Ga, Galung Ga, Kabu Ga, Pasi N-gang Ga, Hpa Bum Ga, Kadung Ga, Kaidau Ga, Chyahkyi lang Ga, Warawng Ga, Lashen Ga, Danaihku Ga, Lamai Tawng Ga, Nga kahtawng, Nlam kahtawng, Lapra kahtawng, Naiding Ga, Nsau kawng Ga, Hkalam yang Ga, Hkabawng, Kahtawng, Gangu Ga, Hkamauhku, Tsaudam Ga, Nban Bum Ga, Nbawn Ga, Kumsau Ga, Hpang kahtawng, Gat Nyeng Ga, Nhkang hkataw Ga, N-gaw Ga, Nawng Na Ga, Nawhkum Ga, Dinghkang Ga, Hkakawp Ga, Npawp Ga, Dumhku Ga, Npawp Hkum Hkaran Ga, Nhtem Ga, Nba Ga, Lat Ga, Ngalang Ga, Shamyen Ga, Ndau Ga, Kumsau Ga, Lashu Ga, Nding Ga, Nbrai Ga, Sengtawng Ga, Nden Ga, Hka Kahtawng, lamung Ga, Sharoi Ga, Ning-ran Ga, Wulung Ga, Tawanghku Ga, Kaw Tawng Ga, Hkawn Ga, Jahpung Ga, Jauli Ga, Dumbang Ga, Nba chyinghkrang Ga, Jama Ga, Nhkang kayang Ga, Gum Ga, Chyau Hkai zup, Nnaw Ga, lanem Ga, Nsa Du Ga, Hprup Ga, Ladoi Ga, N-yam Ga, Ndup Sa Ga, Nmawt Ga, Dingba Ga, Lahkrang Ga, Palawng Ga, Ladung Ga, Nchyaw yaw Hpung Ga, Nhpraw Ga, Nding shakau Ga, Ndawng Ga, Sumbwi Ga, Wurang Ga, Kadup Ga, Ting yeng Ga, Chyanam Ga, Hkahtu Ga, Janghtang Ga, Dinghpng Ga, Shinglung Ga, La Awn Ga, Gawnan Ga, Janmai Ga,N-gu Hkun Ga, Lamawng Ga, Dinghkrai Ga, Daring Ga, Panep Ga, Dahkam Ga, Tung Yang Ga, Nbyen Ga, Salawng Ga, Sharaw Ga, Dabawng Ga, Daihpa Ga, Nbrawng Kangdau Ga, Dalu Ga, Lahktyen Ga, Namtawng Ga, Dawngkai Ga, N-gam sumhpawng Ga, Nawhku Ga, Munghkawm Ga, Wuya Ga, Sumban Ga, Htangbra Ga, Gawlu Ga, Sama Ga, Shakau Ga, Nhku Ga, Jat Ga, Samat Ga, Kumneng Ga, N-ga Ga, Nri-tu Ga (Danai Ga)….” ni rai nga ma ai. Ndai lahta na Kahtawng mare buga ni gaw Jinghpaw ni Hugawng ginra pa hta nga shanu lai mat wa ai, nga taw ai shara ginra mying ni, rai nga ai. Ndai mying ni hta 1965 ning hpang hkan bai Shinggyin gawde da ai kahtawng mare mying ni n lawm ai.
Assam –Arunachal Pradesh, Hugawng pa-Putau pa (malihku) lahta de matut manoi nga mat wa ai Miwa mungdan na shara ni :- Yunnan, Tibet, Qinghai, Sichon, Shanxi, Shaanxi, Kansu mungdaw buga ginra ni hkan mung Jinghpaw ga hkum hte shamying ai mare buga mying ni, bum mying ni, hkashi hkanu mying ni nga nga ai ginlam hpe, dai shara ni hkan dasang hkawm du sagawn ai hpe galaw mat wa ai Saphkung mungdaw Pati dinggrin rapdo duwa Manam Tawng (Htoi Man) mung 2006 ning April shata, ninghtoi (25,26) hta Miwa mungdan Ruili mare “Lungri Pinkwan” shara kaw galaw mat wa ai “ 1- lang –Jinghpaw Wunpawng Ginru Ginsa Dup Ginrat Zuphpawng” hta madi madun, sanglang tsun mat wa ai. Jinghpaw ni, Sam ni gaw shanhte nga mat wa ai shara mying ni, bum mying ni, hka mying ni hpe tinang bai du pra ai shara ningnan hkan kahtap shamying mying rai nga ma ai hpe mung, mu lu nga ai. Hugawng pa na lamuga buga mying ni hte Assam-Arunachal Pradesh hkan na Jinghpaw hku shamying ai mying ni gaw n shai hkat nga ai. Dai hte maren, ga shadawn, Mali-Nmai shara na “Sha-yi” hte “Nu-yi” mying ni mung, Mali majoi (Putao lahta bum shingdu, Khakarbu Bum shingdu de (Miwa mungdan kata de) bai lwi hkrat wa ai hka yan hpe mung “Nu-yi Hka” hte “Sha-yi Hka”ngu, amying shingteng nga nga ai. Singpho gamung hpe dup ginrat nga ai re majaw, India mungdan e nga shanu ai Singpho htinggaw mying ni hpe mung tsun dan mayu n ngai.
Singpho ni na htinggaw mying ni gaw:- “Pasi ni, Pisa ni, Npyen ni, Hkahku ni, Wa Ndu ni, Manmo ni, Mahkum ni, Manjang ni, Saza ni, Maio ni, Siong ni, Nnem ni, Dumsa ni, Jahkyet ni (Sikhet ni) lahkreng ni, Nsai ni, Tayang ni, Mako ni, Lajum ni, Kaja ni, Jagun ni, Labram ni, Nden ni, Urang ni, Lagen ni, Lashu ni, Kaju ni, Ngalang ni, Kumshen ni, Jum ni, Kamu ni, Woisu ni, Manhtat ni, Tung-yang ni, Kumgyi ni, Nhkung ni, Ningkawp ni, Npawp ni, Shapau ni, Machye ni, Hkadung ni, Wahkyet ni, Hkalen ni, Manje ni, Shapawn ni, Ndin ni, Tingwa ni, Ang ni, Kumba ni, Amun ni, Nlung ni, Mali ni, Dabaw ni, Kyang ni, Nding ni, Shareng Hkyet ni, Nbawn ni, Nnau ni, Kumgu ni, Hprup ni, Lagai ni, Shan Hkyet ni, Marip ni, Nhpum ni, Lazum ni, Ning-ru ni, Manau ni, Tangai ni, Maw ni, Lagum ni, Nawng-gru ni, Ningda ni, Gudung ni, Ulup ni, Ningkhee ni, Samon ni, Dumai ni, Fung Inn ni (Hpung-ing ni), Wahkum ni, Nhtem ni, Ngasu ni, Sikhang ni, Nangbu ni, Nhtu ni, Ning-ri ni, Nhpeng ni, Shingdu ni, Dili ni, Kherem ni, Moko ni, Morang ni, Lahtaw ni, Manam ni, Nchyaw ni, Nsa ni, Munglang ni, Nbawng ni, Madoi ni, Punghkum ni, Singnien ni, Saiko ni, Ahring ni, Hokap ni, Kumjoi ni, Myijawng ni, Sabaw ni, Dabawn ni, Lamawng ni, Kayang ni, Hkanam ni, Lagang ni, Chyanam ni, Wong ni,….” rai nga ma ai.
India hta “Shapawng Yawng Manau Poi” hpe gaw shaning shagu February shata (14) hta galaw nhtawm, dai ninghtoi hpe Arunachal Pradesh kaw gaw mungdaw daru magam bungli gawk hkringpat ninghtoi (Gazetted holiday) hku masat tawn ma ai. Ndai shapawng yawng Manau Poi hpe gaw India hta, shawng ningnan lang hpe 1985 ning kaw, Arunachal-Changlang Dist.-Tayun Hkawng –Miao na “ Singpho Yauth Organization” ngu ai “Singhpo Ramma Hpung” ni woi galaw wa ai, rai nga ma ai. 1985 ning hta na “Singpho Youth Organization” ramma ningbaw gaw Slg. Pasi Jau lai (B.A.LL.B, Advocate) wa rai nga ai. Ndai shapawng yawng manau poi byin wa na matu, rupawt kaba hku nna woi zinlum, woi sharin, Jinghpaw laika woi sharin, htunghking mingli woi sharin, woi jahpra sanglang ai wa gaw “Sara kaba Lazum Brang” rai nga ai. Singpho ni Sr.kb. lazum Brang hpe grai chyeju dum ma ai. Singpho ni Sr.Kb lazum Brang hpe chyeju dum ai hku nna, lamuga htingra jaw, dum nta hpe chyawm galaw ya, Singpho shayi sha langai hpe hkap jaw hkra rai sai. Sr.Kb. Lazum Brang hpe hkap ap jaw ai num kasha gaw “Tenghkawng Nhpum Ga” na grai tsawm ai “Ndup kasha” rai nga ai. Raitim, hpang jahtum de, Sr.Kb. Lazum Brang gaw Hupin –Namawn buga de bai wa mat sai. Shi gaw ga myu hpan (10) jan chye da ai wa re. “Shapawng Yawng Mnau Poi” shangai shaprat dat ai hta, Singpho Buddha jau hpungkyi Rev. Narinda Bhikkhu Wannasna (Punghkum kasha, Dibong jawng dung jau hpungkyi) mung lawm nga ai. Singpho htunghking Laili laika, Singpho rawtjat galu kaba ginlam shagu hta Saiko Jau”(Maio jawng dung hpungkyi) mung lawm nga ai. New Delhi na “ All India Radio, (AIR)” hta Sinhalee amyu ga (Srilanka) hku nsen shapoi galaw nga ai Singpho hpungkyi Rev. Panasra Singpho (Urang Jau –Chyang Maja kasha) wa mung ningbaw kaba Maran Brang Seng, New Delhi kaw du nga ten 1990-91 ning hta “ Shanglawt hpyenla” galaw mayu ai nga nna hpyi tsun pru wa sai. Ndai Urang jau Panasra Singpho wa mahtang ga hpan myu 20 hkawt lu tsun shaga ai wa re. 1985 ning hta shapawng yawng manau Poi hpe Miao kaw galaw hpang wa nhtawm, 1999 ning hta gaw Arunachal Pradesh Mungdaw Bor Dumsa Ga kaw bai galaw ai. 1985 ning kaw nna shaning shagu Sapawng Yawng manau Poi hpe matut manoi galaw mat ma ai. 2000 AD hta gaw, Shapawng Yawng Manau Poi hpe Assam- Tinsukia Dist. – Margherita kaw bai galaw ai. Dai ning 2007 February 13, 14, 15 hta gaw Arunachal Pradesh (Changlang Dist. – Tayun Sub. Drv., Tayun Hkawng ) na “Nnau Ga (Innao Ga)” hta hkik hkam ai byilat-ga nlung manau shadung shadaw kaba the India kaw, shawng ningnan lang hku, wuwu didi, hkum hkum rara, makyit sumdun ngang ngang kang kang shoi-gumbat let, awngdang ai hte galaw la lu masai.
Shapawng Yawng manau Poi kaba hte rau, shaning shagu “Sha Pawng Yawng India Souvenir” Laikabuk magazine mung shpraw nga ma ai. 2008 ning February .(14) ya, (24 th lang) na “Singpho Shapawng Yawng Manau” hpe gaw Tarung Hkawng (Assam-Jarhat Dist.) de, myit hkrum sha-ang da ma ai. 25 th lang (2009 February. (14)) na “ shapawng yawng Manau hpawng hpe gaw “25 ning Jubilee Shapawng Yawng Manau Hpawng kaba” laksan hku nna, Bor Dumsa Mare (Arunachal-pradesh) kaw galaw na myithkrum dawdan da ma ai. 23th lang, India-Singhpo Shapawng Yawng Manau shadung shadaw ningpawt ninghpang lagaw ni hpe lamu ga kata de pe (9) jun bang da ai zawn, Singpho ni na shawang salum masin ni mung htunghking hte laili laika ni hta sung jun ngang kang nga ma ai.
Sumla ni
Jinghpaw Minister C.C. Singpho Manau wang Ningnan hpe hpaw
dat nga yang.(23 lang, Shapawng Yawng Manau, 2007,Feb.)
Manau nau hpang wa nga yang
Shapawng Yawng Manau nau nga yang
Shapawng Yawng Manau nau nga yang
23 lang, Shapawng Yawng Manau Hpawng hta shang lawm ai Shara shagu de na chyaawm-tari ninghkring kaba ni
Du sa ai manam ni hpe ndai zawn htunghking shat magun lit hte hkap tau la ma ai. (23, Shapawng Yawng Manau)
K.I.O datkasa hpe mung ndai zawn htunghking Shat magunlit hte hkap tau la
Shapawng Yawng Manau Poi. (1995)
Langai langai na Shapawng Yawng Manau Poi Committe malawm ni. (1985)
British Daru-magam prat hta, Jinghpaw ni hpe woi galaw ya ai Manau Poi
Dayun Hka kau, Pisa Ga Bum ni hte Jinghpaw ga ginra, India.
Maran Brang Di. (M.A Hist., Dehli University)
