GA HPAW.
Ndai ginding aga ( Globe Earth ) ngu ai hkrang mungkan ( Material World )ntsa, dinghta Wayang hta shinggyim masha amyu bawsang law law wa rau sha jawm hpawng de,nga pra shajang nga ga ai.
Dai zawn hpawng de nga pra ai shinggyim masha bawsang ni gaw lamu ga shingra maka hta hkan nna,tinang amyu bawpa hte seng ai kahtawng ningchyawng ninghtawn ninggat, tinang buga, dai kaw nna tinang mung, tinang mungdan nga nhtawm ginding aga sumdan, dinghta lamu ga man ni hpe masat punghkawng gran, lamu ga jarit ngu ga garan nna,shada da hku hkau kanawn mazum let nga pra hkrat wa ai hkrai rai nga ai.
Shingrai nga pra hkrat wa ai masha amyu shagu gaw kadai mung kadai tinang hte seng ai labau lu ai hkrai rai nga ma ai.Anhte chyurum ( Jinghpaw, Lachik, Lawngwaw, lisu, Rawang, Zaiwa) amyu sha ni mung kaga amyu ni hte maren labau lu ai amyu langai mi rai nga ga ai. Anhte Chyurum sha ni a labau chyawm gaw moi pri npra chyi nma, chyaloi ninghkoi ningpawt ning hpang kaw mna, tinang myu sha ni a ningbaw ningla, hpu shawng hpu ba, Joi wa ( Chyoi wa), Dumsa, Hkingjawng, Myihtoi, Ningwawt, Rulum (Hpunglum ) Gumhpan ni hte zet chyang ai ji woi ji wa ni prat mi hte prat mi mâtut manoi tsun hkai hkrat wa ai , prat ban hte ban lit awn tsun ginlen ; ginhtin ginna di sharin shaga numhtet numra hkrat wa ai matsun maroi mungga labau madang naw rai nga ti mung, ji woi ji wa ni kyem mazing da ai matsun maroi mungga labau gaw , dai ni mungkan a hpungtang hpaji ( Science ) maumwi mausa labau (History ) ni hte dingdaw masam maram yu yang ram ram madang tsaw taw nga ai hpe mu chye ga ai re.
Anhte a jiwoi jiwa ni tsun hkai hkrat wa ai mungga labau hta
Ninggawn Tawa - ( Universe) a lam,
Ga Daga mungkan ( Galaxies ) a lam,
Ginding Nhprang ( Plannets )
Ginding Aga (Globe or Earth ) a lam,
Sumsing Lamu ( Sky ) a lam ,
Jan shata shagan re ai Hkrang Mungkan ( Material World) garai n byin n tai ai aten ladaw a htora maga de na, mabyin masa ningpawt ninghpang
ningdung ningchyan kata,
tsaw punhtum sung punhtum mung n nga,
htumpa nmu lu, mahka hku n hku ;
madin n dat, ka-ang n masat, dam lada maga de shadawn shadang n ma , myit yu n chyam, mada yu nna n nam ,
myit jasat sawn sang yu di pyi n hproi n hpra
waw sumwa dam sumda ( Infinity of Space ) ngu ai mi nga ,
wan hkut zawn lun salu zawn hkun, summwi zawn 'mawng,
nbung bungshi zawn hkawng, pasi si hpuk zawn
waw taw nga ai (Gaseous condition) ten ladaw nga lai wa sai lam kaw nna ningpawt sharawt nhtawm,
Ninggawn chyanun (Negative • element or Famale Originator ) hte
Hpunggam Woishun ( Positive element or male originator ) yan e
Shinggyim masha ( Mankind or human Being ) hte hkrung mahkrung tu matu nga yawng nga pra ni hpe shalat,
Chyewa Ningchyang Hpanwa Ningsang (Omniscience, Englightened one or Greator , God ) e mying daidaw, shingteng amying jaw da ai kaw nna hkawt, dai ni anhte nga pra kunghpan galu kaba wa ai aten ladaw de hprawt, azin ayang hkai hkrat wa ai hkum tsup ai ninggawn maumwi, matsun maroi ndat mungga labau rai nga mali ai law.
Ndai mungga labau hta Chyurum Jinghpaw Wunpawng myu sha ni nga pra yu hkrat wa ai ginru ginsa labau,shinggyim ngasat ngasa hte seng ai htunghking' labau,matsaw ningtsa hte up sin ai sumsing lamu a madu,
wawn sumwa dam sumda a daju gindi gindai rai nga ai
Lamu Madai ( Supreme Celestial being or Lord of Space and Heaven) hte Gindin ganai hpe up sin ai Ga Madai ( Lord of the Earth ,the ruler of the Earth or Supreme Sprititual being of the Earth ) shing nrai ‚
Matsaw ningtsa Mahtum Mahta hte, seng ai Ji Nat ni hte
Ginding aga hte seng ai Ji Nat mi hpe jaw jau ai lam hte nawku makam masham labau,mung masa hte up hkang Jailen htung tara hte tara dawdan jeyang ai lam ,
myit jasat hpaji , hpungtang hpaji kanawn mazum mahku mahkau lam ni hte kaga lam ni hkum hkum tsup tsup lawm taw nga ai.
Jiwoi Jiwa ni dai ni du htep n sum n mat hkra htawn tsun ginlen kyem mazing da ai mungga ndai hta, Anhte Chyurum Jinghpaw Wunpawng myu sha ni hpe mungkan hta shadan shadawng gumhkawng shangun lu ai: manu jahpu n lu dawdan ai mungga ni, labau maumwi mausa ni rawng nga mali ai.
Ndai manu dan la ai mungga labau ni hpe n prai n mat ai sha, jaw prat hte jaw prat grin nga na matu hpraw tu maisau hta ka lajang hkrang shapraw dip shapraw nhtawm , lik laika hku na kyem mazing da na lit gaw anhte gadai mung yen kau n mai ai,yawng myit mang ninghtan bungli amu lamang garan let shachven shaja ra ai, myu sha ting a magam ningsang kaba nan rai nga mali ai maja, tatut yi ngam sharawt galaw gunhpai wa saga law.
DAW KABA (A)
Labau hte seng ai ningsang magam ni Labau ka lajang na hte seng ai magam bungli ni hpe lawu de na hte maren ga baw garan nhtawm, sawk sagawn ka lajang na lit hpe labau hta myit lawm, chye chyang ai myit su ni hpe lata san da nna, tatut galaw gunhpai wa yang htap htuk mai kaja na re ngu myit lu nngai,
Labau hte seng ai gabaw ni
(1)Chyurum Jinghpaw Wunpawng myu sha labau
(History of Kachin people )
(2) Jinghpaw. Wunpawng htunghking labau ( History of Kachin culture )
(a)Nawku makam masham lam (Religion of. Kachin)
(b) Mung masa hte up hkang lai len(Political and administration system )
(c) Myit jasat hpaji ( Philosophy )
(d) Law-ka-dat hpungtang hpaji ( Science )
(e) Hkai rem hpaji ( Agriculture and Husbandary ).
(f) Sut su nga mai lam hte hpaga dingga (National wealth and Trade )
(g) Buga sut nhprang ( Natural resources )
(h)Mungchying sha shada da kanawn mazum labau
( Social relatoinship within Indigenious races )
(i) Maigan amyu hte hkrum hkra hpang wa ai labau ( Contact with foreigners)
DAW KABA ( B).
Masat shagrin la ra ai ningsang magam ni
Ndai mungkan ntsa e shanu nga ai amyu bawsang ni hta na ngasat ngasa madang tsaw sai amyu, ring chying kunghpan galu kaba wa sai amyu: shagu gaw tinang amyu a shata hti ladaw shanan shaning hti masat ten ladaw, myu sha shani myu sha mahkawn, myu sha U, tinang mung hte seng ai masat dingsat nhtoi hte amyu bawsang poi shingra zawn re ai masat masa ni hpe daidaw shagrin da chye ma ai lam hpe mu chye lu ga ai. Dai majaw. anhte Chyurum Jinghpaw Wunpawng sha ni mung dai zawn re ai lamang ni hpe masat shagrin da na ahkyak rai nga mali ai.
B I. Shata hti ladaw shanan (Kachin Calendar )
Shata hti ai lam hte seng nna lamu kap shata hpe madung dat nna,
nhtoi shata hti ai lailen (Luna Moon system Calendar ),
Jan a hkawm sa, shing nrai Gindin aga hku nna jan hpe shinggrup gawan ai ten ladaw hpe la let shata hte nhtoi hti ai lam he masat ai lai len
( Solar system ) ngu nna amyu lahkawng nga 'ai nhten ?
Ya dai ni anhte lang ' nga ai shata, mying ni hte shata hti nhtoi hpe lamu kap shata hpe madung shatai nna masat da ang sai hten ?
Ya anhte lang nga ai shata hti ladaw shanan hta Hkru ta hpe shata man langai, shatà praw ( 1.) ya hpe shaning ningnan langai (1) ya ngu nhtawm , Maga ta hpe shata man shi lahkawng ,shaming ai hpang jahtum shata hku masat jai lang ai hpe chye lu ai.
Shata mying shata man, shata shagu hta rawng ai nhtoi ni hpe ya lang nga ai hpe matut shagrin da na kun? Jawm myit jawm bawngban dawdan la yang mai na re.
Shing nrai moi na jiwoi jiwa ni shaning shagu kashung ta aten ladaw ( December shata hta rai ang ai) hta
jan shadún ai,
jan sharawt ai, lani mi sha, lahkawng ya sha jan dung ai , dai ning jan rawt lawan ai; masum mali ya jan dung ai , dai ning. gaw jan rawt hpang hkrat ai... nga chye ma ai.
Jan dung jan rawt ai aten ladaw hpe masam maram yu nhtawm; laning mi tup a matu duhkra hpe mung,dai ning gaw jan mai galu na, shing nrai lamu marang law na, jau jau yi yu , yi hkyen ra ai, yi lawan nat ra ai nga nna tsun chye ma ai.
Jan shadun ai, jan dung ai ngu ai gaw
dingda jan sa lam ( Tropic of Capricorn )ntsa de jan du bang wanna jan hkring taw nga ai aten ladaw hpe ngu ai re.
Jan rawt ai ngu ai gaw
dai dingda jan sa lam hta hkring dung nga ai hpang, jan gaw bai rawt. shamu nhtawm ka-ang jan sa lam nummaw (Equator) maga de bai nhtang lung wa ai hpe ngu ai rai nga ai.
Dai majaw dingda jan sa lam kaw nna jan bai rawt ai shani hpe mahtang shaning nnan langai ya ngu nhtawm, dai shata hpe shaning a shata man langai (first month of the year ) ngu jawm shamying, daidaw shagrin la yang mai kun? Ndai lam ni hpe jawm sumru htailai yu nna grau htap htuk ai hku masat shagrin la saga ngu mayu ai.
B2.Jinghpaw shaning hti masat ladaw (Kachin Era)
Jinghpaw shaning hti masat ladaw ( Kachin Era) hte seng nna anhte
Chyurum Jinghpaw Myu sha ni nga pra shamu shamawt hkrat wa ai lawu na ladaw ningdang langai ngai, hpe bawngban jahkrup yu nhtawm, law malawng myit hkrum hkap la ai hpe masat shagrin la yang mai na re ngu myit lu ai.
(1) Ninggawn Magam Era
Shinggyim masha ni hta Gumsan Magam ngu ai
shawng lata tang shalun ai ten ladaw hpe la na kun? Jawm myit yu ga
( 2)Kinseng shabrang Era (sh) Awang Chyingtant Era or Mungkan sha-u(World the great deluge) Era.
Gara - hku ngu shaming ai raitim ndai aten ladaw gaw , Mungkan sha-u ing (world Flood.) ai aten hkrai rai nga ai. Kinseng shabrang hte , Hpungdim Kai Nang ( Ja Nyi yan Ja Nga ngu nkau mi tsun ai) gaw sha-u ing ai aten ladaw hte tup Awang Chying ( kaba) tawt ( akind of ship ) hta shang rawng nhtawm hka hkyet -ai shaloi dai chyingtawt kaba hpe hpaw nna lawt pru wa ai majaw Chying Hpaw Amyu ngü nna , Shinggyim masha hpe bai de matut mayat maya nga pra sa wa ai ten ladaw hpe masat la yang nmai na kun?
(Mungkan sha-u ing ai hpang na Kinseng Shabrang hte Hpung dim Kai Nang yan a matu mara ni hpe Awang Chying Tawt ( Awang ship) hte sha-u kaw na lawt ai matu mara ni, shing nrai, Awang Chying hpaw nna lawt ai amyu ni. , dai majaw Chyinghpaw Amyu ngu tinang hkrai shamying la ma sai. Mungkan sha-u gaw shinggyim labau hta lami laman kaba langai mi Tai nga ai.
(3) Majoi Shingra Era
Kaga amyu ni hku na, Mojiayan-gobi- desert ngu shaniying nna. anhte Jinghpaw ni Majoi shing ra kaba ngu shaming ai shara kaw na Chyurum Jinghpaw Wunpawng sha ni Ginru Ginsa rawt hkrat wa ai ten ladaw, dai Gobi Desert Mojiayan-Majoi shingra Zai bru jang a prat shaning "hte dingdaw sawn la ai ten hpe la yang mai na kun?
(4) Pungwang Jodan Era
Ya Tibet mung Lahsa mare, Lama ni a Jokhong palace ngu ai shara Pungwang Jodan yang, ngu ai shara hta de nga ai aten ladaw hpe mahtang la yang mai na kun? Sumru yu shara re.
(5) Mali Hku majoi Eras
Ginru ginsa yu hkrat wa ai shaloi, Mali Hku hpung Nawn ngu. ai Mali Hku Majoi de du bang wa ai hpe mahtang myit yu na kun? •
(6) Chyai Hku Majoi Era
Hpun Chyalai tu ai Chyai Hku Majoi e but de taw nga ai aten, dai Hpun Chyalai hte shan sumgu hpe yu nna, ring wa, jing wa, dum wa, hprang wa , myi hpaw wa, chye chyang kunghpan wa saga ai, dai majaw Ginru Ginsa masha n nga ai sha Jinghpaw amyu sha nga saga ngu shingteng amying daidaw la ai ten ladaw hpe la yang grau htap htuk na kun? Chyai Hku Majoi a lahta daw de Ginru Ginsa masha, shing nrai Chyinghpaw Amyu (Chinghpaw Amyu | )nga ma ai. Chyai Hku Majoi kaw nna she Jinghpaw Amyu nga nna nga pra wa sai re.
(7). Nga Shaga Era or Nbu Hkang Ting Rowng Era
Shinggyim masha ga shaga ai Nga shaga ngu ai Wuloi gaw ,
Ginru Ginsa masha 'ni hpe lam woi lam madun hkrat wa yang, Mali Hkrang Walawng Nbu Hkang Ting Rawng 'ngu ai shara de du wa ai hte, dai Nga shaga a matsun hte maren shi . hpe sat nhtawm ji nat ni hpe hkungga ap nawng let nat jaw jau hpang ai aten ladaw nhtoi hpe mung sawn shalawm na mai nga ai.
(8). Jawa Rumja Era or Gumran Manau ( Grand Manau) Era
Jawa Rumja a lakhtak hta, ya Mali Hkrang Wa Lawng,Hpat Yan Chyai Wa Lawng, Mali Nmai Wa Lawng hte Daru Mahka Hkawng re ai buga ginra ni hta kasat gala ai lam n nga ai sha, ngwi pyaw simsa ai aten ladaw rai ang sai.
Dai hte maren
dingdung - maga Tibet,
sinpraw de Miwa hte Mawshan,
dingda maga 'de Myen Mung,
sinna de India mung ni hta mung simsa ai aten ladaw rai ang ai nhten?
Dai majaw
Jawa Rumja mung Chyurum Wunpawng sha ni lamu ga ningnan , dinghput htingra nan,dai daw daihpang ga nan tam na matu, Gumran manau kaba dum nhtawm. Chyurum Jinghpaw Wunpawng lakung lama ni hpe
Lamu madai hkringhtawng.
Mungga hkringhtawng ,
Sut gan hkringhtawng ni garan gachyan jaw dat wu ai.
Chyurum Wunpawng sha ni mung ,tinang a lakung lama hpe lakung lama , yan hte yan ban mi "hte ban mi rai pru sa wa ai aten ladaw hpe myit shalawm na mai nga ai.
(9). B. C - 120. Chyurum Jinghpaw Wunpawng sha mi hte bung pre ai masha amyu ni
Miwa mung Yung Chang mare a sinna, Myen mung a dingdung maga de B.C 120 ning daram hta du taw nga sai lam hpe maigan labau sara ni ka da ma ai. Ya daini Jinghpaw mungdaw ngu shamying ai lamu ga ginra de du ai shaning nhtoi ladaw kaw nna ningpawt sharawt nhtawm Jinghpaw shaning hti ladaw. ( Kachin Era ) hpe masat ga nga jang
( B.C 120 +1995 AD) dai ning Jinghpaw shaning ladaw gaw 2115 ming rai ang sana re.
(10). B.C 600 Miwa mung kaw nna dip shapraw ai Sutngai Mung Madoi Wuntung shata hti laika hte seng nna Philipine Mung, Manila mare Radio Varitas Kachin service kaw nna nsen shapoi ai hta Chyurum Jinghpaw Wunpawng sha ni a shaning hte masat: ladaw hpe
Ginru Ginsa shaning ( BC.600) + 7 +1995 ..2601 re ngu shapoi lai wa masai. Ndai lam hpe mung myit yu shara rai nga ai
(11). B.C 4026 Rtd DIS .r. L. Dashi Naw a prat labau laika (1983 )
daw (1), Prat labau ningpawt BC 4026 ngu ka da nhtawn, B.C 4026+ 1981=6000 ming a lahta de Majoi Shingra kaba ( Central Asia ) ga hta e N-gawn wa mying ai Wunpawng sha ni a rusai ningpawt prat labau hpe htunghking hpe gaw sharawt hpang dat ai wa nga hpang sai, ngu' matut ka da ai hpe mu lu ai.
Ndai shaning hpe la ga nga jang Jinghpaw shaning hti ladaw gaw B.C 4026 +AD (Gashadawn;B.C 4026 + 1995 AD = 6021KE) rai ma rainga ai. Jahkrup yu mai ai lam langai mi re. Lahta de ka madun da ai anhte Wunpawng sha ni hte seng ai mabyin masa ni hta na, lachyum grau pru ai aten ladaw langai ngai, shing nrai kaga grau htap htuk grau lachyum pru ai , grau labau shang ai, shawa malawng maga myit kkrum hkap la mai ai prat labau a lami laman aten ladaw langai ngai hpe sumhtuk sumra nhtawm. masat shagrin la saga law.
B.3 - Myu sha shani ( National Day )
Kunghpan ai amyu bawsang shagu hta tinang amyu ting hte mung masa machye machyang lam hta myit su hprang shangun ai, myu tsaw myit sharawt ya ai, tinang amyu myit hkrum mang rum lam hpe shabyin ya lu ai tinang amyu ting a, ahkaw ahkang akyu ara a matu shamu shamawt shatawng shada shachyen shaja hpang ai shani langai ngai hpe myu sha shani ngu manu shadan masat shagrin da ai hkrai rai ma ai. Anhite Jinghpaw Wunpawng myu sha ni hta Myu sha shani ngu masat daidaw shagrin da ai lam garai n nga ai. Dai. re majaw myu sha shani hpe shalat shaprat la ra nga ga ai re.
Lawu na lam ni hpe myit masam maram yu saga.
(1 )Gumran manau dum ai shani,
Jinghpaw Wunpawng myu sha ni hpe lam woi zinlum let ningbaw ningla tai ya sai Jawa Rumja a lakhtak hta, •
Gumran manau dum lai wa sai.
Gumran manau a lachyum gaw law htam ai. kunghpan zet chyang ai amyu ni rai saga ai. tinang a lakung lama amyu bawsang ni hpe woi singgawn lu ai ningbaw ningla mung law wa sai. Galaw lu galaw sha nga pra ginra mung kaji wa sai. ninghtawng ningngat lamu ga nan, dinghput htinghpang nan, shadip jahpang nan mung tam jat, gawgap jat ra saga ai, dai majaw Jinghpaw Wunpawng myu. sha ni a ngasat ngasa sumdan dam lada maden sinhka wa na matu, lamu ga ningnan tam sa wa na myit hkrum dawdan ai masat dingsat" manau rai nga ai. Dai Gumran manau kaw nna jahkrat dat ai masing masa ladat hte maren, Munghpawm Mungdan ting chyam hkra nga pra wa saga. ai re, Dai majaw Gumran 'manau hpe lakap nna " Myu sha shani " masat la yang mai na n mai na hpe sumru yu saga.
(2) 29 December, 1924 Ndai shani nhtoi hta ,
Myitkyina ginwang de na dat kasa (26), Manmaw ginwang de na dat kasa (30 ) hte lakmat dip nna,Jinghpaw myu sha ni hpe mung masa hte uphkang lam hte seng ai ahkaw ahkang hpyi ai laika hpe ,Yanggung kaw rung jung ai Inglik Governor hpang de tang dat ai hta n-ga, dai Jinghpaw dat kasa ni gaw Yanggung du hkra sa nhtawm,
Governor hte 5-1-1925 ya shani jahkrum -dumgre ahkaw ähkang hpyi yu masai. Ndai shamu shamawt lam gaw, mung masa. lam hta myit su hprang nna ‚myu ting a malai tsun shaga gamung • dup, gamung dara ai lam langai mi rai nga ai, Myu • sha shani ngu shamying ging ai nhtoi langai mi rai nga ai.
(3) 1935 Ning 1935 ming hta hpaji du Maran Robin woi ningbaw let Jinghpaw myit su salang (23) hte gaw Yanggung de sa nna, Inglik govemor hpang de Jinghpaw ni hpe shanglawt jaw na, mung shanyen Inglik hte ninghkap gasat ai majaw rim hkrum htawng rawng nga ai ni hpe dat ya na lam ni hpe tang madun hpyi shawn ai lam chye lu ai. Ndai mung amyu ting hte seng ai mung masa su hprang lam langai mi rainga ai.
(4) 1946 ning , January. Mungkan majan (2) dang ai Majan dang Padang Manau poi kaba hpe, 1946 ning January shata laman galaw lai wa sai.
Dai Padang Mañau poi de Inglik Governor wa hte Inglik hpyen du kaba ni,Amerikan hpyen du kaba ni sa du dung lawm ma ai. Dai Padang Manau laman, No.2 mungkan majan hta Allied Forces (Mahamik) maga lawm let hpetsit ni hpe gasat ai amyu masha ni hpe , majan dang ai shani shanglawt jaw na ngu ai Atlantic Charter myit hkrum ga shaka hte maren, anhte Jinghpaw ni hpe' shanglawt jaw marit ngu hpyi shawn ai laika hpe Governor wa a lata de ap ya dat sai. Mungkan a mung masa madang hte kapyawn nna su hprang shamu shamawt ai lam rai nga ai. Mung masa lachyum sung ai; grau hap htuk ai lani ni hpe Myu sha shani hku nna bawng ban tam sawk masat shagrin la yang mai na re.
B.4 - Myu sha Mahkawn ( National Antheme )
Tinang amyu ting a " Myu tsaw myit " hpe shangang shakang ya: lu ai, myu sha ni a myit masin hpe jasu jahprang ya lu ai, myit mang langai sha byin tai na matu ninghtan shabawn ya lu ai, mai kaja ai htunghkingningli hpe n hten n mat hkra kyem zing da, makawp maga da mayu ai myit hpe sharawt ya lu ai, hkumhkrang atsam , myit marai dating dakan. hte tinang mungdan hte myu hpe pawn ba sharawt mayu ai myit nden ni hpe shalat shapraw ya lu ai mahkawn law law ka shapraw nhtawm grau lachyum sung ai , mahku grau pyaw ai mahtang hpe jawm lata la yang mai na re.
B.5. Jinghpaw Mungdaw shani 10.1.1948 ya shani
Jinghpaw mungdaw asuya ningnan sing hpaw hpang wa saga ai. Jinghpaw Mungdaw shadip jahpang jun manau kaba mung galaw saga ai. Ya na Shatapru manau wang hta shadip Jung Ga Wa mung lup saga ai. Ndai Jinghpaw Mungdaw masat nhtoi prat janat grin nga na matu , manu shadan let myu tsaw myit hte kyem da saga. Mungdaw kata hta Shawa bansa nhtoi, rung pat nhtoi hku galaw yang mai na nmai na myit yu saga.
B.6. Myusha U (National Bird)
Kunghpan prat madang dep sai amyu bawsang shagü, tinang amyu hte seng ai U hpe masat la nhtawm shagrau shareng. da chye ma ai. Anhte Jinghpaw Wunpawng myusha ni hta tara shang, labau shang ai hku myit hkrum shagrin da ai amyu sha U garai n nga ai. Hpu nau Bama amyu ni a myusha U gaw U Tawng , Mun a myu sha ni a U gaw Hintha U, Hkang ni a u gaw Gawle Hka U rai malu ai. Amerikan mi a amyu sha U gaw Ninghpum Galang ( Eagle *) rai malu ai. Anhte 'Jinghpäw Wunpawng myu sha ni a U gaw U Hkung Rang, U Gaw (sh) Sinwa, U, gara hpe mahtang masat shagrin da yang mai na kun? Yawng jawm myit yu saga.
B.7. Amyu bawsang poi shingra (National Festival)
Kunghpan galu kaba ai amyu shagu hta, Amyu bawsang poi shingra shani hpe masat da chye ma ai. Amyu bawsang ting hpe zinlum lu ai lam, laning mi a matu tinang hkam sha ai chyeju hkum sumhpa hpe myit dum ai lam, bansa ai lam , shada shangwi shapyaw n-gun jaw hkat ai lam rai nga ai. Shawng de ji jaw nat jaw prat hta, jiwoi jiwa ni gaw mam mu mam dan ngut mna nsi nai mam ni mam dum de hkyawm, rut di da ngut ai hpang ,yi yu. yi hkyen makan garai n hpang ai, bansa ai aten hta, mare shagu gaw.
Namshang (numshang) jaw ai magam bungli hpe galaw ma ai. Tinang shu la ngut sai nsi naimam a matu cheju dum ai hte yi du, yibaw bai hpaw,yi yu, yi hkyen ai magam bungli a ntsa e shaman chyeju lu la nna. nsi naimam, U Wa yamnga law htam mayat maya , lusu nga mai na matu.
Ga Nat ( Lord of tha Earth )
Mahtum Mahta Nat ( Lord of the Heaven ) ni hpe jaw jau ai poi shingra hpe galaw lai wa masai.' Dai hta n-ga Kumgyin di sha poi, nam pan ( shaban) di poi ni hpe mung galaw lai wa masai. Amerikan ni gaw November shata hta (Thanks Giving Day. ) chyeju dum poi hpe galaw ma ai lam chye lu ai. Hpunau Bama ni gaw. April Shata hta Sanghkyen Hka jaw Poi ( Thinjan). 'October shata hta Wan Shatu Poi (Thadinjut. ) ni hpe galaw ma ai. ⁃ Dai majaw anhte Jinghpaw Wunpawng sha ni mung amyu bawsang poi shingra nhtoi langai mi hpe masat shagrin da na mai nga ai.
Lawu de na Anhte Wunpawng sha ni a labau mabyin masa ladaw ni hpe mung myit shalawm yang mai na re.
Jinghpaw Wunpawng Myu sha ( Ginru Ginsa masha' ) ni ka-ang Ginra Majoi Shingra kaba kaw nna Ginru Ginsa yu hkrat hpang ai shani. , (aten ladaw masat la lu yang ) ⁃ Ginru Ginsa masha ni Mali Hku Majoi de du shang hpawng de ai shani ⁃ Chai Hku Majoi de du dep nhtawm dai shara hta tu ai Hpun Chyalai hte shan sumgu hpe yu, kasi ningli la nna myihpaw chye chyang dum hprang ai amyu rai saga ai. Dum nta mung chye gap, hpri hprang shabyawng nna ri nhtu, lakung lakap, di sumla sumnep sumdu ni mung chye dup chye lang saga ai. Ya gaw ngasat ngasa lam hta jing wa saga ai, ring wa saga ai majaw. Jinghpaw Amyu nga saga ngu shingteng amying daidaw la ai ten ladaw ⁃ Nlung nan sha poi nhtoi hpe htap htuk ai shani langai mi hpe masat shagrin la nhtawm amyu ting a bansa nhtoi (Holiday) shatai la yang htap htuk na re. ⁃
B.8. Myu sha nampan ( National Flawer )
Prat madang dep sai amyu bawsang nkau mi, tinang amyu ting shareng shagrau ai., manu shadan ai, ra sharawng ai, tinang a mung, buga ginra hta tu ai, pu ai Nampan langai ngai hpe myu sha Nampan ngu masat da chye ma ai. anhte a amyu sha Nampan hku nna gara hpe mahtang lata masat la yang mai na kun? Jawm myit yu saga. Wa Madai pu ( Orchid ) , Pan tsun pan, Ban dum pan, Pan yawn Pan , Byin pu (chery ) Panlawng pan zawn re ai nam pan ni hpe mung myit yu shalawm na mai kaja nga ai.
DAW KABA (C)
Gaw gap la ra sai magam ningsang ni
Gawgap La Ra Ai Labau Shang Masat Dingsat Dum Nta Ni Ndai mungkan ga ntsa e nga pra ai masha -amyu ni hta, tinang amyu hte seng ai labau shang masat dingsat htingnu dum nta wut wahpang lu ai amyu ni nga ai zawn, n lu ai amyu ni mung nga shajang ai hpe mu lu ai.
Labau shang masat dingsat n lu ai amyu hta anhte Jinghpaw Wunpawng sha ni mung lawm nga ga ai. Moi shawng de nga pra lai mat wa sai Jiwoi Jiwa ni , Chyurum Jinghpaw Wunpawng sha ni a htunghking makam masham hte seng ai labau shang masat dingsat, maka kumla hkrang hkring-htawng, anhte hpe n jaw da ma ai. Maumwi mausa, mungga hkinghtawng sha anhte he jaw da mi ai. Mi ning pawt ninghpang kaw nna labau shang masat dingsat lu ai amyu kadai mung n nga na re. Tinang amyu ni a kaji kawoi ni htawn tsun hkai hkrat wa ai maumwi mausa mungga dat, makam masham htunghking hta hkan nna hpang e she hkrang shapraw gawgap la ai hkrai rai nga ai. Dai re ai majaw anhte Jinghpaw Wunpawng myu sha ni mung, moi na. Jiwoi Jiwa ni, anhte a matu kyem da ya ai maumwi mausa mungga ndat ni hta hkan let, ya anhte a prat ban laman hta masing masa jahkrat nhtawm hkrang kumla shapraw, masat dingsat htingnu dum nta ni shachyaw , shawng lam numshawn shaw, machye machyang hpaji daw gunhpai sa wa na ten ladaw nan rai sai law.,
Ma chyangai n nga yang., dinggai dingla mung nmai nga ai . Ningnan ngu ai n nga yang dingsa ngu ai mung n mai nga ai. Dai ni gawgap hkrang shachaw dat ai arai ni gaw hpawt ni shing nrai hpang de manu dan ai labau shang masat ni tai, hkrang dingsa ni rai wa sana re ai hpe dum hprang saga.
Dai ni ante a prat hta yi-ngam sharawt gawgap hpang da ai magam ningsang ni hpe anhte a kasha prat kashu prat matut manoi shachyen shaja gawgap nna tsawm htap hkik hkam ai. labau shang maka kumla hkrang labau masat dingsat ni hpe mangan shanga shake la manu ga ngu mayu nngai.
Labau shang masat dingsat ni gawgap ai shaloi lawu e madun da ai magam ningsang , amu lamang mi hpe myit shalawm galaw gunhpai sa wa* yang htap htuk na re ngu myit lu ai.
C.1. Myu sha htunghking madun htingnu (National Museum )
Ndai myu sha htunghking madun htingnu ha Chyurum Jinghpaw Wunpawng sha mi a maumwi mausa labau mungga ndat he maren masat tawn da na mai nga ai. Ga shadawn:-
(1)Wawn sumwa Dam sumda ( Infinity of space )
Dunlawng ( Hall)
2. Chyanun Dunlawng
3. Mashang Wahkum Dunlawng
4. Ninggawn Magam Dunlawng
5. Kinseng Shabrang (Shapawng Jingmang)hte hpungdim Kai Nang (sh) Ja Nyi yan ja Nga Dunlawng
6. Shapawng Yawng ( shr ) Sumpawng Yawng Dunlawng
7. Wa Hkyet Singgawng Duniawng
8. Gumran Manau Dunlawng
9. Njang Zup Dunlawng ° ni hte kaga labau shang Dunlawng ni Shingre ai madun gawk ni shalawm nhtawm, duhkra ladaw, katsi kahtet, lamu marang hkam lu ai hta n-ga., hka n lim, sharut n gyi na htap' htuk ai lamu ga ginra kaja hta hkikhkam ngang kang nna. 'Jinghpaw Wunpawng Myu sha ni a htunghking maka kumla (Kachin Design ) hte raw di gawgap da ra nga ai. Madun gawk dunlawng shagu hta lawm ang lawm ra ai labau a mabyin masa ni hpe mung hkrang kumla shachyaw, shingni maka ni gyikgaw. nsam amyu myu shapraw nna shatsawm shahtuk mawn sumli tawn da ranga ai.
Dai re ai majaw:
(1)Won Sunsa, Dam Sunda Madun Dunlong
Mi pri mpra. chyi nma. hkrang ngu ai n nga. hkrung kanu ni garai n pra ai. " Wawn Sumwa Dam Sumda'" ( Infinity of space ) ten ladaw, wan hkut zawn mawng , salu zawn hkawng , summwi ni mung pasi sihpuk zawn wawm. myi hte mada yu tim n ma nkawn sa jahproi yu tim n hpra, ningpawt ninghpang ngu masat na n nga, ningdung ning-chyan' mung kata, madin n nga, punhtum kata rai taw nga ai shingra mabyin masa ni hpe myit shingran *hte sawn sumru yu nhtawm . kumba shingni ( fresco ) ladat shaw, maka kumla shapraw. la na. Myendin Shamyen kapaw ai mungga, ndat hpe (15 Billion years ago Big Bang Theory) hte dingdaw yu sumru yu na. Wawn Sumwa Dam Sumda kata e hkrang gumdin langai mi paw, tin tarin re ai arai mi ningwaw nhtawm, dai arai gumdin tin tarin gaw Myendin Shamyen daram kaba ai aten hta ga kapaw ayai nna wan gahpre ai shaloi " wanhkyi " ni gama pru ai zawn, gade nde, man, shi grup-yin de gamang dumbri pru wa ai adaw achyen ahkyap alep , shingmun shingmaw ni gaw jan shata shagan ( Sun, Moon, Stars )gindin aga (Earth) tai ,gindin nhprang (plannets) ni tai, Ninggawn tawa mungkan ( Universe )hte Ga daga - mungkan (Galaxies ) ni byin tai wa ai ladat he la nna shakum hkumba shingni ( Fresco ) maka ka da na. Ndai-gaw hkrang mungkan byin tai wa ai lam rai nga sai.
(2) Chranun Dunlawng
Chyurum Jinghpaw Wunpawng Myu sha ni a mungga ndat hta Gindin aga, sumsing lamu byin tai ai hpang Ninggawn Chyanun hte Hpunggam Woi-shun ( nkau mi Ninggawn Chyanun hte Majan Woishun nga ma ai) shawng nga pra ai hku hkai ma ai. Ndai yan kaning, rai gara hku byin tai paw pru wa ai lam hpe ningpawt ningdung hkren tsun hkai dan ai mitsu salang kadai hte mung ( Laika ka' ai wa) n hkrum yu ai. shawng nga shawng pra ai lam hpe hkai dan ai ni hte sha hkrum yu nngai. • Chyanun yan Woishun gaw shinggym masha mung n rai dusat mung n rai nat mung n rai, shingra kanu he shingra kawa (shangai wunlang kanu, mayat wunhprang kawa ) ngu shaming na kun? Chyanun hte Woishun a ningrum ningtau marai gaw, shaprat shalat shangai dinghkai (jinghkai) mayat maya lu ai marai ( fertility or productive ) shapraw lu ai atsam ( energy ) rawng ai lam dan leng ai. Mungkan ntsa e nga mi nga, pra mi pra, tu mi tu . ru mi ru, nsa tu nsa n tu, ji nat sumhpa kaw na hkawt ( Origional rudiment of all living things, animate and inanimate including spirits ) gaw Chyanun hte Woishun e shalat shaprat dat ai hkrai re nga ma ai. Chyunun a shangai dinghkai shaprat shalat dat ai lam hpe sawn sumru, masam maram, shingran myit jashawn yu yang, di di nna shalat ai, apu. asi, atum zawn re ai baw hpan ni hpe shale shayan shapraw lu ai, hkum hkrang nsoi nsa hte hpawn re ai hkrung kanu ni hpe mung shangai dinghkai lu ai, hkrang kata hkrung kanu ( bodiless spirits ) ni hpe mung shalat chyoi ai mayat maya kanu kawa re hpe sawn shing-ran lu ai. Ndai zawn myit shingran hte sumru nhtawm Chyanun yan Woishun a Gawng shingyan hpe nlung kumba (shr) wut kumba hta ningsoi shingni maka hte, ningsoi ka shakap da ai hta n-ga, shan a hkrang bung sumla hpe nlung hte mung tawk krau htu shachyaw shatsap shadun da na ahkyak rai nga mali ai.
Dai Chyanun Dunlawng hta Chyanun e shaprat shalat dat mi dat, dusat dumyeng baw hpan sumhpa, singkaw hte pyen chye ai U baw hpan sumhpa, hka kata e nga ai hkrung kanu bawhpan sumhpa ni a hkrang bung sumla ni, tawk htu shachyaw hkrang raw sumla ni hpe yu tsawm htap htuk hkra gyin galaw shakap, shachyaw shadun shatsap da na mai, kaja nga ai. Chyewa Ningchyang Hpanwa Ningsang hkrang raw sumla hpe mung Chyanun Dunlawng kaw kumba ningsoi shingni ( fresco) maka shapraw ka shakap da ai hta n-ga, hkrang raw sumla hpe mung tawk htu shachyaw sharawt da na Chye Ningchyang gaw machye machyang hte hpring tsup, zet let ai nyan ninghtai wa rai nga ai. Chyanun yan Woishun a mying hpe mung shi she daidaw shingteng amying jaw ai rainga ai.
3 Mashang Wahkum (Human Pumpkin or Human Egg )
Ninggawn Chyanun yan Hpunggam Woishun gaw Wahkum zawn zawn, samhkum zawn zawn , din din yawn yawn re ai arai mi shalat shaprat dat mu ai da.
Dai hpe mung Chye Ningchyang Hpan Ningsang gaw , nde a mying gaw Mashang Wahkum ngu ai re ngu shangai mying daidaw dinghkai mying jaw wu ai.
Aten ladaw kade n na yang dai Mashang Wahkum kata de na "Anhte pru mayu saga ai" nga gar ai nsen pru wa sai da. Shaloi Chye Ningchyang Hpan Ningsang gaw . dai rai, yang ga shale made ga •ngu ninghkyi hte ga ma hkyen dat wu yang " ngai hpe hkra na , ndai yang hkum sha-ang u" nga ai nsen pru wa ai da.
Hpan Ningsang mashang wahkum ga na ngu ninghkyi dawn shagu. "Ngai nga ai shara kaw hkum ga " nga ai nsen hkrai pru wa ai majaw n ga byin nna aten na wa ai shaloi she." Ngai kaw ang ang ga dat u, yawng a malai ngai si hkam na mi ai: htawm de Shinggvim masha ni gaw, Lu ningchyan ngu jaw, Sha ningchyan ngu naw mi ga"nga ai isen pru wa ai da. Dai nsen pru wa ai shara ang ang kaw Ninghkyi hte ga dat wu yang ,shinggyim ngu na hkrung Kanu mi pru.
Mashang ngu na ni shamu garu pru wa masai da. Gawng malai hkungga tai ai ladat gaw ndai kaw nna hpang ai re(yesu zawn).
Ndai mungga ndat hte maren kumba shingni ningsoi shakap da na. Chyanun yan Woishun kaw nna jat majat. prat maprat yawng hte a shingteng amying mahkra hpe mung. Chye Ningchyang she shamying daidaw ya wu ai da. "Dai majaw Chye Ningchyang Hpan Ningsang a hkrang raw sumla ningshei shingni shaw, hkrang bung sumla shachyaw ai shaloi, machye machyang hpung shingkang hte hpring tsup ai , ngau rawng zet let ai shawang myit rawng ai,matsan dum chye di tsawra sumnung shingdi ai maka kumla,hpraw nsam shapraw shaleng dan na htaphtuk nga ai.
(4) - Ninggawn wa Magam Dunloung
Ninggawn Magam a hkrang raw sumla. hpe kumba shingni maka hku nna ningso ka shakap da ra ai. Dai hta n-ga, Ginding aga ( Globe ) sumla kaba ntsa e shadun da ai sumla hpe mung, sharawt shatsap da ra ai. Ningtawng nhtu mung shahpye da ra ai. Ninggawn wa lamu ga dup hkawm ai 'Lamu ga dup Sumdu' ngu ai ga hpe 'Mungga dawdan Sumdu' 'Mungdup Sumdu', 'Tara dawdan Sumdu' ngu lachyum shapraw la yang htap htuk na shadu ai.
Dai Mungdup sumdu hpe Ninggawn Magam a hkra lata hta jum da lang da ai sumla rai ra ai. Ninggawn Magam shi a ningrum ningtau (num ) tam hkawm ai hkrun. lam, Baren ( puren ) Numraw Shayi hte hkrum katut nna sháda da sumtso ga tsún jahta gintan hkat ai sumla ( puren Numraw shayi a sumla. Num hkawnsek shayi a hpraw tsawm myi man hte hkum hkrang rai nna mai tsan daw de puren sumla di na kun?) Ninggawn Magam hte Puren Numraw shayi a hungran poi sumla, kumbang hta shalai la ai sumla , Baren sing manam hkoi ai ladat, nhpru nmai ai lam mahkra hkoi mat ai ladat ni shapraw dan na.
Ninggawn Magam a hkik hkam ai lam, mungdam gawgap ai lam ni hte sumla hta-shalenng dan na. Ninggawn Magam a hpang na labau hta dan - dawng ai masha (Historical persons)ni a labau hte hkrang bung sumla ni he Ninggawn Magam dunlawng hta dingren ningsoi shingni maka shakap da na.
Ga shadawn
(1)Shanu Neng hte Shawa Nang
2. Mungkan Sumhpaw + Shing Nyen Lagaw
(3)Magam Chyinghti + Daru Chyingni)
4. Magam Shapyi + Daru Chyani
5. Majaw Wa Baw Kaba + Mahtum Ma Kai Ja
(6） Shingra Wa Kum Ja + Madai Ma Ja Nga
(7)Kaang Wa Shingra + Jan Ma Hpraw Nga
(8) Mashang Wa Labat + Mähtum kaw Tsalat
(9)Gading Nu Ning Awn + Bu Nang Mahkawn
(10) Daru Gumrawng + Magam Sindawng Daru Gumrawng Magam Sindawng a prat hta up hang ai Ningbaw mingla ni kaw nna hkawt, mung masha ni du hkra n ding n man, ni hkru n kaja shajang ai majaw mungkan sha-u sha-ing, hna mungkan hte kashin kau sai.
(5). Kinseng Shabrang, Hpungdim Kai Nang hte Ja Nyi yan Ja Nga madun dunlawng Ndai madun gawk hta mungkan sha-u ing , mungkan ga he lim na shingran mu ai majaw, dai hka munglu kaw nna lawt lu na matu Awang Ching Tawt ( akind of ship look like a big drum ) gawgap nga ai sumla, marang kaba hkrat nna hka kaba hpungtun tung wa let mungkan ting hka lim ai majaw nga yawng nga pra ni hka lim si mat ai sumla, Awang Ching Tawt hka ntsa e waw nga ai sumla, hka hkyet ai shaloi Awang Chying Tawt he hpaw nna Kinseng Shabrang hte Hpungdim Kai Nang ( Ja Nyi yan Ja Nga ) ni pru wa ai sumla, Mahtum Mahta matsaw ningtsa nat ni bau maka da ai sumla. Mungkan Sha-u ing ( The great deluge ) ai hpang e, kinseng Shabrang hte Hpungdim Kai Nang gaw Shinggyim masha lang hte a kaji kawoi daju tai wa sai.
Majoi Sha-u kaw na Awang Chying Tawt hpaw pru nhtawm lawt kawt ai lakung lama ni re ai maiaw , Sha u rusai matu mara ni ( The whole human races )yawng hte gaw Chying Hpaw amyu (shr) Chinghpaw amyu nga nna tinang dai tinang shamying wa masai rai. Kinseng Shabrang hte Apungdim Kai Nang (Ja Nyi yan Ja Nga) ni a matu mara rusai bawhpa lakung lama ni gaw , anhte Jinghpaw Wunpawng myu sha ni hte sha seng ai n rai, mungkan pinra ndai kaw nga pra ningngai shajang ai shinggyim masha amyu bawhpa ( shan htoi, shan chyang , shan hpraw ) mahkra he seng ai ngu hkam la mu mada ai labau rai mali ai majaw, mi chyaloi nhkoi kaw. nna anhte Jinghpaw Wunpawng a myit jasat hta shinggyim Wada (Humanism )ru jung taw nga ai lam dan leng nga ai.
Ndai gaw amyu bawsang shada da lachyen laga sai n ginhka,rap ra tara hpe wundoi nna nga pra ai amyu rai ga ai.Htunghking ningli madun gawk ni hpe mada hkaja nna shinggyim ningmu (Humanism out look )su hprang , bawnglang wa lu u ga ngu mvit mada ai rai.
(6) Sumpawng Young (sh) Shapawng Yawng Dun- lawrig
Sumpawng Yawng ( Shapawng Yawng ) _gaw Jinghpaw , Lachik ( Lashi ) Lawngwaw (Maru ), Lisu , Rawang , Zaiwa ( Azi ) ni yawng hte a kaji marum rai nga. ai. Buk ginshang langai kaw nna hkrat, madoi chyu dwi langai mi chyu, mashang tauba langai mi sha lu ai, Chyurum Hpu nau majing re ai, maka kumla masat masa hpe shadan shaleng dan ai madun gawk rai u ga. Shapawng Yawng a rusai, matu mara lakung lama amyu bawpa ni mayat maya law htam wa ai lam hpe (family tree ) hte hkrang shapraw madun dan na. Sumpawng Yawng,
( Shapawng Yawng ) a matu mara ni. gaw: -
Gam- Hkang Gam. ( Hkang Ite Naga mi a kaji) ,
Naw- Rawang. Naw ( Rawang. amyu. a kaji)
La- Nung La ( Nung amyu ni a kaji)
Tu - Lamun Tu ( Lisu yawng a Kaji)
Tang- Tangbau. Tang ( Lawngwaw Maru amyur mi a kaji)
Yaw-Tingli Yaw ( Pawng Yawg Jinghpaw amyu yawng a kaji) yawng shadang sha (6) rai nga ma ai. Ndai ru sai lakung lama amyu bawpa (. 6 ) hte a mayat maya nga pra hkrat wa ai ( family trees)
myu baw lakung lakying ni hpe madun dan na, Kaji kawoi daju mi a hkrang bung sumla he shakum kumba hta ningsoi shingni hte mung. nluig n hpe tawk htu shatsawm nna mung madun gawk hta shatsap dingren da na.
(7). Wa Hkiet Wa Dunlong
Wa Hkyet wa a' matur mara takung lama ni gaw: -
Gam- Dingla Singawng ( Marip yan).
Naw-Mashun Tingmai Naw (Tingmai Sha Kareng yan ).
La- Lahpai Daina La ( Lahpai Yan)
Tu- Matsaw Tsing Hkum Tu ( Nhkum Yan ).
Tang-Lapyen Tang ( Nding Nang Pen Tingsa ).
Yaw - Yaw Den ( Hprup sumpra Sha yan). Hka- Hkasha Hka (Hkashu Hkasha Yan ) ndai matu mara ni a mayat maya nga pra hkrat wa ai, rusai lakung lama (family chart) ni hpe ka dingren madun da na.
(8). Gumran Manau Dunlaung
Mali hkrang Walawng Gamjaw Ga mying ai buga ginra hta Ja Wa Rum Ja gaw Gumran Manau kaba dum wu ai. Chyurum Wunpawng sha lakung shagu hpe mungga hkinghtawng
sut hkinghtawng,
makam masham ( Lamu Madai ) hkinghtawng
ni garan jaw nhtawm lamu ga htum hkra pru sa let htinghput htingra nnan, kahtawng ninghtawn nnan, lamu ga ginra nnan, shadip jahpang nnan tam sa wa manu ngu numhtet numra di dat ai lam, gara lakung lama ni gaw gara maga de pru sa na, dai ni na aten du hkra, kanang kaw du taw nga shajang ai lam hpe buga ginra sumla (maps) hte azin ayang madun dan na.
(9) Shanglawt dunlawng (sh) Njang Zup dunlawng
Ndai. Njang Zup (shr) Shanglawt dunlawng hta No. (2) mungkan majan dang ai masat dingsat padang manau dai padang manau hta ningbaw ningla ni Inglik kaw shanglawt - hpyi ai labau, 10.1.1948 shani Jinghpaw Mungdaw shadip jahpang jun manau galaw ai lam , Mung hpawm Myanma Mung a shawng na Gumsan Magam "Sao Shwe Thaik nan Mundan a Ningpawt Ninghpang Upade laika, Mungdaw Asuya dazik ap nhtawm, Sama Duwa 'Sinwa Nawng hpe shawng lang na Mungdaw ningbaw tang nna Mungdaw Asuya hpaw ai labau ni hpe ndai shanglawt Dunlawng kaw ka shakap na.
Mungdaw a lamu ga sumla hte masha jahpan ni hpe ka shakap da na, shawng lang na Mungdaw asuya •hta lawm ai Wungyi hkringmang salang ni a mying labau ni hpe kaga labau shang mabyin masa ni hpe ka shakap da na. Lahta e madun Dunlawng (9) hpe madun da sai. daihta n-ga dunlawng gawk mi grau law yang law na re. Gawk shagu Chyurum sha ni lang ai labau shang arung arai hkum sumhpa hpe madun da na.
C.2 Hunghking Ningli Jawng (Cultual Institute)
Tinang amyu a htunghking ningli ngang grin na hta n-ga, prat shade madang shatsaw la na ahkyak rai nga mali ai. Dai majaw htunghking. ningli jawng langai mi n hpaw n mai rai nga ai. Dai htunghking ningli jawng hta mi Jiwoi jiwa ni a prat kaw nna, n-gup n-gau, yu ngwi nsen hte shakawn shagrau shangwi shapyaw ai lam amyu myu ninga ai.
Ga shadawn:
(1)Yu ngwi nsen
(1) Nchyun (shr) shayaw gaw goi
(2) Poi lung
(3) Sha-ngawn
(4) laka
(5) Majan
(6) Awgoi
(7)Kang hpoi
(8) Dumsa
(9) Jai wa
(10) Mang hkrap
(11) Kaiji byu
(12) Yu vi
(13) Mu gwa bye
(14) Kamuji yu-vi
(15) Sika mu gwa
(16) Mang rung
(17) Masam
(18) Lang hung
(19) Lang si
(20) Prat dep Yungwi nsen ni hpe sharin ya na.
(2) Madum sumpyi ni
(1)Manau Ching
(2) Htawng
(3) Bau
(4) Shup Sheng
(5) Tingse
(6) Daw Raw
(7) Dum Bu
(8) Pahtau
(9) Lankun Htu Ren
(10). Pi Lang
(11) Pi Rawng
(12) Piman
(13) Pi Htawt
(14) Pi Sun
(15) Pi Pat
(16) Pi Bung
(17) Pi Hkrawng
(18) Pi Run
(19) Nhtung Rung
(20) Dumpit
(21) Hu Wa
(22) Oi. Zaw
(23) Mung Yaw
(24) Gyu Ding
(25) Hka Goi re ai ni he prat madang dep madum sumpyi amyu myu sharin ya na.
(3) Manawt Dingsant (sh) ka manant lam amju myu
(1)Мапаu
(2) Htawng Ka
(3) N-gang Ka
(4). Jau Hkyen
(5) Chying Chyai
(6) Kabung Dum
(7) Ndaw Kahkrang
(8) Ji Gaw
(9) Kawng Gaw
(10) Wa Hki
(11) Che Gaw Che
(12) Hama Lam
(13) Tang Gaw re ai mi he prat madang dep ka manawt lam amyu myu ni hpe sharin shakyang shakung shahpan , shalat shaprat la na.
C.3. Manawt dingsawt Dunlawng (National Theatre)
Du hkra ladaw hkan nna shangawi shapyaw shalan shabran ma matu tinang amyu a ka manawt (Manawt Dingsawt) lam amyu myu hpe ka madun shara manawt dingsawt Dunlawng ( National Theatre ) langai mi hpe gawgap da ra ai. Sha loi she anhte a htunghking mingli ni hpe kaga amyu ni a man de mung shadan shadawng lü na re.
C.4 Manau Htingnu ( Grand Manau House )
Manau poi gaw Chyurum Wunpawng sha ni a hkikhkam dik ai poi shingra kaba langai mi rainga mali ai. Jaw prat law law ngang grin ma labau shang Manau Htingnu kaba hpe Jinghpaw Hkrang maka kumla (Kachin Design ) raw di gawgap da ra ai. Naura kaba hpe bilat ga hte ngang kang tsawm tap hkra galaw da na. Manau hte seng ai. Lamu Madai jaw yang lang a baw arung arai lamang ni jahkum shatsup da na. Manau wang hpe tsawm htap ngang kang hkra galaw da na.
C.5. Nat Jaw Htingnu ( Spiritual worshiping house)
Jinghpaw Wunpawng Nat jaw nta hte bung pre hkra, gaw gap da na. Jiwoi jiwa ni jaw jau ai Nat baw sumhpa, hte seng ai Nat lamang ni hkum tsup hkra galaw da na. Jan jaw hkungri kaw nna hkawt Nat shagu hte seng ai Nat hkungri ni hpe bung pre hkra shi shara he shara galaw da na. Nat shagu hte seng ai Dumsa jaiwa ga ni hte Nat hkring dat ni hpe shakum kumba hta shingni ningsoi soi shakap da na, Ga Nat hte Ningtsang nat ni hpe jaw jau ai lamang hpe madung dat na. Gumgun Gumhpai Nat gaw amyu hte amyu buga ginra hte ginra hkan'nna shai ai.
C.6.) Myusha Laika hi Htingnu ( National Library)
Masha amyu langai mi kunghpan galu kaba wa na matu' laili laika ahkyak ai. Manu dan akyu rawng ai laika hkum sumhpa mari jinghkum tawn da ra ai. Tinang a mungdan, buga e dip shapraw shabra ai laili laika amyu myu , maigan mungdan e dip ai • laili laika amyu myu , hkum hkra mari jahkum da lu na matu ja gumhpaw (fund, foundation) langai hpaw da ra na.
Ka ai
Hkindu Awnglat
