Sunday, May 21, 2017

Shagyi/Yagyi (Millet) a Npawt, Jai Lang Hpang ai Jinghpaw Wunpawng Ni Kun?


“Bai, nang gaw, hkaulan mam, muk-yaw mam, shapre, nawkyu, hkauya hte “Shagyi” ni hpe la nna, dibu langai mi hta kayau bang da nhtawm, muk tawng galaw u. Ezekela 4:9
Jan Hkawhkam a lata hta Shagyi/Yagyi hpe lak lak lai lai lang da ai hpe yu nna Hkawhkam ni hte seng ai, manu dana kyu rawng ai malu masha hpan langai re hpe sawn la lu ai. Anhte Jinghpaw Wunpawng sha ni hta Shagyi/Yagyi gaw num wawn numla ai aten hta n lawm n mai ahkyak htum langai rai nga ai. Labau maumui ni hta Shagyi/Yagyi hpe Gasang wa Mudi Shayi sha hpe hkungran la ai shaloi Matsaw Ningtsa Mu Nat ni hku nna dama wa hpe jaw dat ai kaw sumsing kumhpa, mayat maya law htam na matu jaw dat ai re lam chye lu ga ai. Dai hpe daini du hkra numwawn numla ai aten hta jai lang nga ga ai. Ndai Shagyi/Yagyi a lam hpe hkaja yu ai shaloi labau grai galu ai hte amyu kaba, Hkawhkam hkaw seng ni grai manu shadan ai lam hpe mu lu ai. 
Shagyi/Yagyi hpe Hebrew ga hku dokhan, or dochan, tsun ma ai hte Ezekela 4:9 hta “Bai, nang gaw, hkaulan mam, muk-yaw mam, shapre, nawkyu, hkauya hte shagyi ni hpe la nna, dibu langai mi hta kayau bang da nhtawm, muk tawng galaw u; nang hkrawn taw nga ai nhtoi, masum tsa jahku shi ya tup, dai hta na nang sha lu na ndai” nga ahkyak ai lusha langai hku ka da nga ai.
Shagyi/Yagyi hpe shinggyim masha ni a lusha hku jai lang ai hta naq htum labau galu htum, lusha langai ni rai nga ai. Ndai Shagyi/Yagyi gaw laiwa sai shaning hkying 7000 daram kaw na Asia Dan hte Afirca Dan hta lusha madung hku jai lang ma ai. Ga Shaka Dingsa prat hta mung Yagyi hpe muk galaw ai kaw n lawm n mai malu masha hpan langai re. Ndai Shagyi/Yagyi hpe Babylon kaw nga ai mungkan hta mauhpa 7 kaw lawm ai Lamu Noi Nampan Sum (the Hanging Gardens) hta sut gan rai langai hku manu shadan hkai ai lam hpe mu lu ai.
Yagyi hpe Switzerland mungdan, hkanawng makau hkan nga ai sha ni mung Nlung prat (Stone Age) aten hta hkai sha ma ai. Uropa dingdung maga nga ai amyu sha ni mung ndai Shagyi/Yagyi hpe Magri prat (Iron Age) kaw na hkai sha ma ai. India mung hte Africa mung ni hkan mung lai wa sai shaning hkying hku naq ai aten kaw nna hkai sha ma ai. Miwa amyu ni gaw Shagyi/Yagyi hpe shat (n-gu) a shawng e lusha madung hku sha ma ai. 2005 hta Miwa mung Sinnaq Dingdung maga hta laiwa sai shaning 4000 na dibu langai hta Shagyi/Yagyi hte galaw ai hkausoi (Long yellow noodles made from foxtail millet) hpe htu shaw lu maq ai. Miwa ni a labau "Fan Shen Chih Shu" ngu ai hta 2800 BC aten, Shagyi/Yagyi hpe gara hku hkai sha ra ai lam azin ayang matsun ka da maq ai. Yagyi gaw Miwa amyu ni manu shadan dik htum hkai nmai (one of the five sacred Chinese crops) hta mung lawm nga ai. 
Greek labau ninghking Herodotus mung Assuri mung na Shagyi/Yagyi grai galu ai lam ka da ai. Egutu masha ni mung Sahara zaibru jang hta Shagyi/Yagyi hpe BC 3000 ning daram kaw nna hkai hpang ma ai. Egutu (Egypt) ni a lup ni hkan e mung Shagyi/Yagyi hpe daini na aten bai htu shaw la maq ai.
Mungkan hproi hkawm ai wa Marco Polo ka matsing da ai hta “Hkawhkam Genghis Khan up ai aten Miwa mung e lusha kadawn kanawn ai lam n nga ai. Hpajaw nga yang shanhte gaw Mam N-gu hte Shagyi/Yagyi alaw alam nga ai majaw re. Grau nna Tartars ni hte Cathay, Manzi amyu ni gaw muk n sha ma ai. Shanhte gaw n-gu, Shagyi/Yagyi ni hpe kabaw nna sha ma ai.”
Ndai Shagyi/Yagyi a labau hpe sawk yu let anhte Jinghpaw Wunpawng Sha ni mung kalang ni na aten hta hkrik hkam lai wa sai. Shagyi/Yagyi hpe daini du hkra manu shadan let alak ni jai lang gaw anhte Jinghpaw Wunpawng sha ni sha nga sai. Kaga amyu ni gaw malu masha hku sha jailang masai. Ndai masa hpe yu yang Shagyi/Yagyi a madu gaw Jinghpaw Wunpawng sha ni re ngu hpe asan sha chye lu ai. Dai hte maren Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni gaw chyaloi nhkoi BC prat a shawng kawn mungkan hta nga pra sai, Matsaw ningtsa ni hpe mayuq shatai nna nga pra ai amyu ni re ai hpe matut sagawn let mungkan de dan dawn wa saga law.
Mahta ai:
1. Sara Pungga Ja Li, Wunpawng Ningpawt Ninghpang Karai Hpaji, 67.
2. Balfour, J. H. The Plants of the Bible (London; Edinburgh; New York: T. Nelson and Sons, 1885), 179.
3. Lu H, Zhang J, Liu K, Wu N, Li Y, Zhou K, Ye M, Zhang T, Zhang H, Yang X, et al. Earliest domestication of common millet (Panicum miliaceum) in East Asia extended to 10,000 years ago. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 2009.106(18):7367
4. Oldest noodles unearthed in China. 2005. BBC [Internet]. Available from: http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4335160.stm
5. www.edenfoods.com/articles/view.php?articles_id=122
By 

Palawng Naw Tawng (FB post )