Marip Amyu Lakung Rusai Labau

Ndai marip amyu ni matsun labau tsun hkai dan let hpaji jaw karum ai Uma bum na myitsu Du Salang ni gaw;-(1] Duwa htingnan kumja [ATH.Wunna Kyawhtin] Tawng Chok, Htingnan ga,

 [2] Duwa Htingnan Magwi La, Htingnan ga. Salang Sai La rip, Lanau Hkang ga. Salang Singnan Awng, Lungja Hpang ga[5] Salang Zau Ri, Hkindu Yang ga.

[6] Duwa Simwa Li, Nai Kaba ga. [7] Duwa Ningding Gam, Manam Hkang ga. [8] Duwa N gang Hkrap Naw, N-gang Uma ga, ni rai ma ai. Ndai myitsu nitsun hkai dan ai hpe laika buk langai hpra, ka da ngut jang, yawng hpe bai hpaw dingdaw yu nhtawm, laika buk langai mi san di nna bai ka shapraw da ai re.bai ka shapraw da ai re.

Chyurum Wunpawng Jinghpaw

Mungchying sha ni a matsun labau hpe, hkan sagwn yu ai shaloi mying gaw bung, amyu gaw n bung, re ai ni grai law ai majaw, yak hkak ai lam ram ram hkrum kadup nna, lakung lama mying gaw bai n bung shajang re ai majaw, ginhka la na loi mi yak nga ai. Ga shadawn;- Chyahkyi amyu ni hta, Marip Chyahkyi, Lahtaw Chyahkyi, Maran Chyahkyi, Nhkum Chyahkyi rai nna nga shajang nga ai.

Wahkyet Wa a kasha GAM, Dingla

Singgawng

Wahkyet Wa a kasha Dingla

Singgawng gaw, Ningran ga e kumran manau dum ngut ai hpang Ningran ga a dingda maga de sa nhtawm, kawng jinghkang langai mi kaw ninghtawn ga de wu ai. Dai kawng jinghkang hta lungja lunghkring kaba langai mi mung nga ai majaw, dai nlung a mying hpe lakap nna, Lungja Hpang ga ngu shamying ai rai ngaai.[Dingla Singgaw gaw, dai yang naw nga yang,dingla ugut gu mat wa sai majaw, shi a lup hpe Lungja Hpang Hkang ga e htu manu ai. dingla Singgawng a lup hpe shanhte a kumran ga ni a lam ka da ai hta hti yu lu na re.]

Dingla Singgawng gaw, asak ram wa wu yang, Lahtaw shayi Hpungtsin Katse hte Nhkum shayi Gailung Ginlawng hpe la wu ai.

Lahtaw shayi Hpungtsin katse gaw shadang sha marai lahkawng hpe shaprat wu ai.

Gam:N nga mat sai.

Naw:Hkrap Naw re ai. Ndai Hkrap Naw gaw ma kaji ten hta nau hkrap ai majaw shi hpe Hkrap Naw ngu nna shamying nan mat wa mu ai.

Nhkum shayi Gailawng gaw

shadang sha marai kru shaprat wu ai.

Gam: Magau Waga Gam - Magau, Wag a re ai Marip amyu lakung lama ni a kaji.

Naw: Umma Naw - Marip Umma amyu lakung ni yawng a kaji.

La:Darun Kumwawm La - Darun, Kumwawm re ai Marip lakung lama ni yawng a kaji.

Tu:Dingrin Tu - Marip Dingrin amyu lakung lama ni yawng a kaji.

Tang: Lamawng Tang - Marip Lamawng lakung lama ni yawng a kaji.

Yaw:Galung Yaw - Marip Galung amyu lakung lama ni yawng a kaji.Ndai ka lai wa ai amyu lakung lama ni gaw, dai hte sha nga ma ain rai; n ka lawm ai lakung lama ni mung law law naw nga shajang ma ai. Dai majaw kadai mung tinang a matsun labau pe bai ka shachyaw matut la mai ai rai.

Lahtaw shayi Hpungtsin Katse a kasha Hkrap Naw gaw, asak ram wa wu yang, kanu a kanam makyin rai nga ai Lahtaw shayi Hpungtsin Hkin-gam hpe bai

la wu ai. Shan gaw shadang sha marai masum hpe shaprat mu ai.

Gam: Shingdawng ga Gam Rureng lam hku yu hkrat wa ai Wunpawng Jinghpaw

sha ni yang a kaji tai wa sai.

Rureng lam ngu ai gaw, Mali hka sinna kran lam hku Hugawng ga de yu hkrat wa, nga hkrat wa re ai ni hpe ngu ai

Rureng lam hku yu hkrat wa ai

Chyurum Wunpawng sha ni gaw;- Ja tawng, Woi lang, Da lang, Jeng reng, Num nu, Lai sai, Nbu, Nbau, Sabye, Huha, Kalat, Lawa, man pang,Lamawng hte kaga ni mung law law naw nga shajang ma ai.

Naw: Juri Naw - Shi gaw asak ram wa ai shaloi Lahtaw shayi Kadaw kaw Tai hpe la wu ai. Shan gaw shadang sha marai mali pe shaprat wu ai.

Gam:Mana shi Hkam gam - Shi gaw Lungja Hpang Hkang ga e Uma ga sin nna nga nu ai.

Naw: Nawng Dawng- Marip Ndawng amyu lakung lama ni a kaji tai sai.

Ndai Ndawng amyu ni hta mung, Marip Ndawng, Pyen Tingsa amyu Ndawng rai nna amyu lakung lama lahkang nga ma ai.

La:Tsap Share La- Ndai wa gaw, Manmaw ga, Sinli ga, Miwa ga hkan nga hkrat wa ai Tsap Share Marip amyu ni rai ma ai.

Tu:Um Tu [Yu Kri] Marip Um amyu lakung lama ni yawng a kaji tai wa sai.

Um Tu, [Tu Kri] gaw asak ram wa wu yang, Lahtaw shayi Lawhkum Htu hte Lawkum Pri Htam hpe la

Lawhkum Htu gaw Htingnu Kum

Tai, ngu ai shadang sha marai langai mi hpe sha prat wu ai.

Lawhkum Pri Htam gaw shadang sha marai kru hpe shaprat wu ai.

Gam: N-pawn Gam n nga mat sai.

Naw: Saga Naw- Marip Saga amyu lakung lama ni yawng a kaji. Ndai shara hta mung Marip Saga, Lahtaw Saga ngu nna amyu lakung lama lahkawng nga ma ai.

La:N nga mat sai.

Htingbai Tu - Marip Htingbai amyu lakung lama ni yawng a kaji.

Tang: Mading Tang- Marip madding amyu ni yawng a kaji. Ndai shara hta Marip Mading, Lawngwaw Mading ngu nna amyu lakung lama lahkawng nga ma ai.

Yaw:Wan du Yaw- Marip Wan du

lakung lama ni yawng a kaji.

Hkrap Naw a kasha Hkyen La gaw asak ram wa wuayang, Mashu Tingmai sha shayi Hkanau Lu hpe la wu ai. Hkanau

Lu gaw shadang sha marai kru hpe shaprat wu ai.

Gam: Jin Wa Gam - Shi gaw asak ram wa wu yang Mashun Tingmai sha shayi kaw Tai hpe la wu ai. Ndai wa gaw Jin Bum ga e ninghtawn ga de na nga nu ai. Shan gaw matu mara rai n dap yang dingla ugut gu mat wa masai rai nna. shan hpe dai ni du hkra "Gum gunNat" shatai let jaw jau nga ma ai.

Kabat Naw- Shi gaw asak ram wa wu yang , Magawng shayi N-yep

Lu hpe la wu ai. Shi a amyu lakung lama ni gaw;- Kabat, Hting Yang re ai ni rai ma ai.

Nawpum La- Shi gaw asak ram wa ai shaloi, Tingmai sha shayi Tingmai Htu hpe la wu ai. Shia amyu ni gaw, - N-wang Hkang, Ningwang Hkang, Nawpum re ai amyu lakung lama ni rai ma ai

Nding tu - Shi gaw asak ram wa ai shaloi Lahpai shayi Lazu Roi Jawng hpe la wu ai. Shi a amyu lakung lama ni gaw;- Nding Uma, Wulaw bum, Wadat,Woisu, Dingsha re ai amyu ni rai ma ai.

Tang : Danghpang Tang - Ndai wa gaw kanu yan kawa grau nna tsawra myit kap ai kasha rai nga ga ai. Dai majaw shi hpe grau kaja ai num laya, grau kaja ai lamu ga madun rai na myit da ma ai.

Danghpang Tang a num la na matu kanu yan kawa gaw, Hpungmai krung gả,

Lawngwaw ga de "Nba pashan" sa tam shangun dat mu ai. Danghpang Tang gảw kanu yan kawa shangun ai hte maren nba pasham sa tam let bai wa wu yang.

Lawngwaw Kumgu Du kasha, shayi sha langai mi mung woi rim nna nta de bai du wa wu ai. Lawngwaw Kumgu shayi gaw shadang sha marai lahkawng shaprat wu ai.

Gam: Rummai Gam.

Naw: Zau Naw yan rai ma ai.

Danhpang Tang a kanu yan kawa gaw kasha Danghpang Tang woi wa ai Kumgu shayi hpe myit n dik ma yang, kanu a kanam makyin rai nga ai Mashun Tingmai sha shayi Hkanau Lu hpe bai la jat ya mu ai.

Danghpang Tang gaw num marai lahkawng lanna nga wu yang, madu jan yan shada da myit n hkrum hkat nna nga ma ai majaw, dinghku hta n ngwi n pyaw rai wa malu ai. Shaloi Kumgu shayi gaw shi a kasha Rummai Gam yan Zau Naw hpe woi nhtawm mayu ga rai nga ai Hpungmai krung ga de bai wa mat wu ai.

Ndai ma yan nau hta na Rummai Gam gaw Sumlut amyu ni yawng a kaji tai wa nna, kanau Zau Naw gaw lagang amyu lakung lama ni yawng a kaji tai wa sai.

Ndai lagang amyu lakung lama ni hta Kumgu shayi kaw na Zau Naw a amyu matu lakung lama Lagang amyu ni hte Tingmai sha shayi Hkanau Lu a hpang e bai la ai Tingmai sha shayi kaw na Lagang Zau a amyu lakung lama ni rai nga ai, Lagang amyu ni hta lakung lama myu lahkawng nga maai.

Danghpang Tang a madu jan

Tingmai sha shayi Hkanau Lu gaw, shadang sha marai lahkawng hpe shaprat wu ai. Raitim prat n gu mat masai rai nna, matu mara rai n dap yang si mat wa masai. Danghpang Tang dingla wa ai ten hta mayu rai nga ai Tingmai sha ni gaw

"Matu mara n dap yang gaw n mai na re" ngu nna shayi sha marai langai mi hpe bai ya kahtap jat mu ai. dai jan gaw shadang sha marai langai mi shaprat ya

wu ai. Dai ma hpe Lagang Zau ngu sha-mying mu ai. Ndai wa gaw Jinghpaw lam hku yu hkrat wa ai Lagang amyu lakung lama ni rai ma ai.

Lagang Zau a amyu lakung lama ni gaw; Lagang Daw Marawn, Lagang Ranghpang, Lagang Htingnu, Lagang Pat Tawng, Lagang N-yaw, Lagang Nbau tu, Lagang Kasan tu ,lagang hpalap tu hte kaga lagang amyu lakung lama ni rai nga ma ai. Ndai hta n ka lawm ai Lagang Lakung lama ni kadai rai tim sagawn shachyaw lamai ai.

Kumgu shayi hta na Rummai

Gamyan Zau Naw a amyu lakung lama ni gaw;- Sumlut, Htu bang, Hkyinawng, Zinghtung, Lang Ting, Lang Yaw, Namdaw, Labuk, Zahang, Bima re ai amyu lakung lama ni rai ma ai. Ndai hta mung n ka lawm ai lakung lama ni law law naw nga shajang nga ai majaw, tinang a matsun hpeka shachyaw la mai al.

Hkyen La a kasha [Yaw] N-gang

Yaw gaw asak ram wa ai shaloi, Lahtaw shayi Kadaw Lu Tsin hpe la wu ai. Shan a mayu lakung lama ni gaw,- N-gang Uma, N-gang nbu yang, N-gang ntawng, N-gang gumteng, N-gang Hkaba, N-gang Nhproi, N-gang Nhkai, N-gang Hka Lawn, N-gang Thing yang, N-gang Dingla, N-gang hpau hpu, N-gang Mawhik, N-gang Lung Swi, N-gang Kawng Hkam re ai ni rai ma ai. N ka lawm ai N-gang amyu lakung lama ni yawng ka shachyaw matut lamai ai.

Mali hka sinna hkran lam hku yu hkrat wa nna Hugawng ga hkan nga pra ngaai Chyurum Wunpawng Mungchying sha ni hpe, Rureng lam hku yu hkrat wa ai ni ngu shamying da ma ai.

Mali hka sinna hkran lam hku yu hkrat wanna nga pra nga ai Chyurum Wunpawng Mungchying sha ni gaw;-Wulaw bum, Woisau, Lawng hku, Lanan, Shapawm, Ningding, Nding, Galung,

Ningwang kang, Lahkru, Shingban, Malai, Htingnu, Htingnan, Dingsi, Lungja, Laisai, Jeng reng, Nbu, Nbau, Manpang, Sabye, Huha, La sa, Kabat, Num nu, Kalat, Lawa Nbang, Lajawn, Nbawn, Pyi sa, Ta ngai, Mai aw, Numbra, Ningru, Dalang, Sharaw ,lamawng hte kaga mying n ka lawm ai ni law law rai nga ma ai.

Ndai hta n ka lawm ai amyu lakung lama ni law law naw nga shajang nga ai majaw, kadai rai tim, tinang a matsun labau ni hpe ka shachyaw matut la mai ai.

MARIP AMYU LAKUNG LAMA

HTINGGAW MYING NI

Ndai Marip amyu lakung lama htinggaw mying ni hpe dep sagawn la lu ai made ka bang da ai re. N ka lawm ai Marip amyu lakung lama htinggaw mying ni mung, law law naw nga shajang nga ai majaw, kadai rai timsagawn shachyaw la

Sagawn la lu ai Marip amyu lakung lama htinggaw mying ni gaw;- Marip, Nau rai, Nja, Lai sai, Huha, Man pang, Ningrang, Nwawt,Nbu, Ndawng, N-gang, La-ung, Hpau de, Hpaite, Lagang, Wawn, Nawng hku, Galung, Nproi, Dingla, [Ndai dingla amyu ni hta Marip dingla, Lagang Dingla, N-gang Dingla, Sumlut Dingla reai amyu lakung lama ni mung nga ma ai.] Shingyau, Hka shawn, Lajau, Dingsi, Yi hku, Ja Tawng, Htingnu, Hka Mai, Kalat, Wulaw bum, Num bru, la sa, htingbai, Nwang hkang, Jaw a, Nde, Shapawm, Rummai, Nsha tu, N-gan, Hpau tung, Nhpai, Hkau ka, Nding, Dingrin, Gumtsen, Jahpang, Sumlut, Woi lang, Ningwang, Kum yang, Lawa, Wadat, [Ndai wadat amyu lakung lama ni hte Magawng

Layang chyang maja Wadat lakung lama ni mung nga ma ai.] Um, Thing-yang Singnan, Tsap, Hpau re, Lasi, Woisu, Shingban, Singben, Hkyi nawng, Nawt hkang, Uri, [Ndai Uri amyu lakung lama ni hta mung, Maran amyu lakung lama Uri amyu lakung lama ni mung nga ma ai.

Hka ba, Hka lawn, Suhpum, Zinghtung, Da lang, Chyang dingsi, kinsi, Lungja, NUm nu, Sabye, Bau, Nga baw, WA ndu, Ma mana, Kumtai, Hpau daw,Hpau roi, Nbau tu, Bat, malai, Magau, Kinsa, Gumsha, Gam sha, Sing yau, Lazum, Ung sau, Hkang sau, Numshang, lana [Ndai Lana amyu lakung lama ni hta mung, Maran amyu Lana lakung lama ni

Ja dup, Nai Gumtung, Shingnang, Kum nen, Sumlang, laja, laji, Lamawng, Kinji, Bum sin, Nai ding, Nsen [Ndai Nsen amyu lakung lama ni htamung Nhkum Nsen, Hka sha Nsen, Magawng Layang Nsen re ai amyu ni mung nga ma ai.]

Jum, manam [Ndai Manam amyu lakung lama ni hta mung, Maran Manam, Lahpai manam re ai lakung lama ni mung nga ma ai.

Nga su, Sa tu, ndu, Nden, Nhtang, Mawoi, Hpau mya, jaiwa, Hpau gun, Hpau hkyi, [ndai Hpau gun lakung lama ni hta, Jasen Hpau gun, Sumlut Hpau gun, mahkaw lakung hta na Hpau gun reai lakung lama ni mung nga ma ai.]

Sharu, Kum maw, Npau, Nlam, [Ndai amyu lakung lama ni hta Marip NIam, Magawng Layang chyang maja Nlam, Hprup Sumpra sha Nlam re ai amyu lakung lama ni mung nga ma ai.]

Kawng, NIang, Hkum, Hpau wai, Nga ndang pau hkum, Hpawp, Bwi hkyam, Nsau, Nwawn, Hpau tsen, N-gan, Kumhtat, [Ndai kumhtat lakung alma ni hta mung, Marip amyu Kumhtat, Lahtaw amyu Kumhtat re ai lakung lama ni mung nga ma ai.]

Hkrai nga, Um lang, Ginshang, Dau da, Nbu, Nbau, Gam sha, Gamhing, Mawhik, Mangga, Mung nun, Hka hkru, N-gang Miwa, Hapu hpu, Gali, Man lung, Sai man, myi shi re ai lakung lama amyu ni rai ma ai.

Ndai Marip amyu lakung lama htinggaw mying ni hta n ka lawm ai mung law law naw nga shajang nga ai. Dai majaw kadai rai tim, tinang a matsun labau hte htinggaw mying ni hpe sagawn ka

shachyaw la mai ai.

Ref:Wunpawng HtungHking Laika.

Kamazing ai ni.

Hpaji du Dashi Naw,

Sarausa Sumlut Gam,

Duwa Aura Tang ,Dujan Lawhkum Jadoi,Mahta ai laika family only book.Sinwa Lamawng (Uru hpakant)Bawm Wang Ja yaw (Myitkyina)Nwawt La Raw (Hukawng Nbawn)

The Kachins; religion and customs

by C. Gilhodes

Read more »

Summary of World Order by Henry Kissinger ( Kachin Jingpo version )

In World Order, Henry Kissinger examines the historical development of global power dynamics, focusing on the different international systems that have emerged over time. He discusses the following:

 The Westphalian System: Established in 1648, it was the first modern concept of international order based on the sovereignty of states. Kissinger explores how this system shaped European politics and eventually spread globally. American Exceptionalism: 

Kissinger reflects on how the United States developed its own unique approach to international order, promoting democracy and liberal values. 

 The Rise of China: Kissinger outlines China’s long history and its re-emergence as a global power. He stresses that China’s vision of world order is rooted in its imperial past and differs from Western notions of international relations. 

 The Middle East: The book analyzes the turmoil in the Middle East, focusing on the conflicts between states and ideologies, and the struggle to form a stable order in the region. 

 The Challenge of Radical Islam: Kissinger also discusses the rise of radical Islamist movements as a challenge to the international system, which is largely based on state sovereignty. 

 The Future of World Order: Kissinger concludes by considering the challenges ahead, including cyber warfare, the proliferation of nuclear weapons, and the need for a more cooperative and adaptable global system to manage the rapid changes in technology and politics. Parat 1 Part 2 Part 3

Read more »

(Myenmung 2024 A Labau )Counting the Myanmar Junta Battalion HQs Lost to Resistance Attacks

https://www.irrawaddy.com/opinion/analysis/counting-the-myanmar-junta-battalion-hqs-lost-to-resistance-attacks.html

Read more »

Jinghpaw Text book Japan version

http://www.aa.tufs.ac.jp/documents/training/ilc/textbooks/2019jinghpaw3.pdf

Read more »

Kumba majun

           Kumba ngu ai gaw nam, tsing amyu mi rai nga ai. Shi hta nam chyim sama, hpa mung n nga ai. Tu ai shaloi ninghpawng, ninghpang n'na tu ai nam banda hpan re ai hte maren, hpun kaba maling kaw n tu ai sha. Yi shari, nam sumwum hkan law malawng tu chye ai.

Majun

Lahta e tsun ai kumba hpe Jinghpaw ni gara hku kam ai hkap la ai gaw, dai kumba a majun hta mu lu ai. Hkap la kam sham ai lam nga ai majaw, asung jashawn ai lam nga wa ai, Hkap la ai lam hta hkan n'na akyu jashawn ai shloi mung, ahkyak ai, nau n ahkyak hku akyu jashawn nga ma ai. Hkam la ai lam kaba jang akyu jashawn ai lam ahkyak nga ma ai. Tu ai baw tu matu ni hta kumba gaw ahkyak htum hta lawm nga ai. Hpa majaw nga yang, Kumba gaw Cyunun yan Woi shun a kasha ma La wa rai n'na, shi gaw Karai gawng dagraw ai wa rai nga ai. Shi hpe Hpan Ningtsang Chye Ningchyang ngu shamying ai. Karai rai n'na, masha hta shangai wa ai wa rai nga ai. Shi hpe shangai ai shaloi, shadai kadoi n'na, shadai daw lup da ai kaw na Kumba tu wa sai. Dai majaw, Karai hpung shingkang lawm ai nam rai nga ai.

Asung jashawn ai lam

1. Shada sat hkat, nat hkat ai hpe bai majan sim hting ram yang, lang ai Karai a mying ningsang kaw shakaq n'na hting ram ai lam rai nga ai.
2. Hpunau shada alak mi kumba jun n'na ga shakaq tawn da chye ma ai. Masha shada sha n rai Karai a man e tawn da ai lachyum rai nga ai.
3. Num kumba shalai ai. Dinghku hpe Karai a man e ga shakaq la ai ngu mayu nga ai.

Num Shalai ai lam

Num nnan hpe kumba n hpang hku gawai wa jang gaw, dinghku shang sai hku rai sai. Dinghku shang ai shaloi Karai kaw ga shakaq la ai lachyum shapraw sai. Jinghpaw ni a Kaji Daju Ninggawn wa magam gaw Karai hpe n kam ai amyu, lapu hpe Karai hku kam ai amyu, num la sai dai majaw lapu sama, lapu makam masham hpe Karai a kasha shangai shaloi na shadai daw lup da ai, tu wa ai kumba lap hte sama shatsai kau ai.

Lapu gaw satan a ali ama rai nna Jinghpaw ni n ra ai majaw, Karai a hpun shingkang hte lapu sama satsai ai lam galaw sai rai n'na, Jinghpaw ni hta kumba shalai ai htunghking byin wa sai. N'dai prat hta gaw shadai daw hte shatsai ai hku sha n rai, shadai madu Hkristu nan nga nga sai. Dai majaw, kumba hpe makam masham hku n lang ra sai. Htunghking hku sha mai lang na sai. Shing n rai kumba lai ai hpe gaw ga shakaq ningsa htung ngu mai sawn la nga mali ai.


Sara Pungga Ja Li
Kachin Oral tradation Researcher[/B]

Read more »

CHYURUM LAIKA PRAT LATSA

SHANHPYI LAIKA

Moi shawng de Jinghpaw Wunpawng sha ni shanhpyi laika lu yu sai hpe,Wunpawngsha hkahku hkanam shara magup na ni tsun hkai hkrat wa ai bung nna maumwi langai mi hku mung rai nga ai. Dai rai yang dai laika hpe gara prat hta kanang na lu la ai re hpe, npawt ndung hkren chye tsun hkai dan ai masha kadai mung n nga ai. Ju adup sha kau nna htu mat sai lam hpe yawng tsun hkai ai mung bung nga ai.

Jinghpaw Wunpawg sha ni ji woi prat matut nna tsun hkai hkrat wa ai maumwi labau langai mi rai nga ai majaw, teng na re ngu hkap la mai ai shara mung nga ai. Hpa majaw nga yang, moi prat hta kung hpan nga sai mungdan ni shanhpyi hta laika ka lang hkrat wa ai hpe chye ga ai. Ya anhte lang nga ai Chyoi pra ai Chyum laika hpe shawng de shanhpyi hta ka da ai kaw nna, maisau prat du jang maisau laika hku nna bai ka lang hkrat wa ai re hpe chye lu ai.

Maisau hpe A.D 1200 ning daram kaw nna Arabian masha ni shawng chye galaw shapraw ma ai hku chye lu ai. Raitim dai prat hta lata hte sha naw shawng chye galaw ai majaw, mungdan shara magup de chyam bra wa lu hkra garai n galaw lu ma ai. A.D 1300 ning daram hkan nna she jak rung rai ni hte chye galaw wa ai hta hkan nna mungdan kau mi de du chyam mat wa sai hte maren, shawng de na zawn shan-hpyi hta ka lang ai lam grit yawm mat wa sai hpe chye lu ai.

Jinghpaw Wunpawng sha ni shanhpyi laika lu yu sai lam hte seng nna myitsu salang ni sumru dinglun yu ma ai gaw: Wunpawng sha ni Mongolia mung e naw shanu nga ai aten aprat hta shanhpyi laika hpe chye ka lang nna machye machyang jat let nga chying nga ring wa sai hpang, grau dam kaba ai lamu ga hpe tam ai nga dingda maga de majen je hkrat wa ai shaloi “Han” ngu ai masha ni hte lamu ga nhkan e manghkang rawng nna majan mahpan byin ai kaw pyi du sai. Shawng daw e Wunpawng sha ni padang lu na mahka sha rai sai kaw, law la ai Han masha ni n-gun galung la nna jawm htim gasat ai majaw, Wunpawng sha ni sum htingnut, hprawng yen mat wa ai gaw, hpang jahtum e tsaw la ai bum maling kata de du mat wa sai. ( Dai Han masha ni gaw ya na Miwa ni rai nga ma ai ngu nna maram chye lu ai.)

Dai shara hta tsawm ra ning na hkra majan mahpan byin ai gawp e, shanhpyi laika chye ai ni mung si htum mat nna laika sharin ya na masha mung n nga, chye hti ai masha pyi kata mat nga yang kawsi kyet ai majaw ju adup sha kau nna htum sai hku tsun htai nga ma ai. Dai lam hte seng nna salang kau mi bai tsun dinglun yu ma ai gaw: manut maza e pyi n sha jahten lu hkra, tsi amyu myu bang nna nut da ai shanhpyi hpe ju sha gaw n mai na. Lama ma a majaw shamat jahtum kau ai she rai na re nga ai ni mung nga ma ai. Kaning rai, gara hku nna mi raitim dai shanhpyi laika gaw Wunpawng sha ni a lata na htum mat sai gaw teng sai.

MAISAU LAIKA

Jinghpaw Wunpawng sha ni kaw shawng du sa ai A.B.M Sasana sara usa ni hta No.3, ngu na Sara Kaba Hanson, shing n rai, Dr.Ola Hanson ngu ai wa gaw 1890 ning hta Wunpawng sha ni a nga pra ginra Manmaw mare de du sa sai. Shi pyi garai n du sa ai shawng kaw nna Myen, Kayin, Sam ni kaw sa ai A.B.M Sasana sara kaba ni rai nga ai:Brownson Mason, Cushing, Crownkite hte Ferguson ni hku nna Jinghpaw Laika galaw ya na shakut ma ai gaw, shawng ningnan Sara Kaba Brownson gaw 1834 ning hta galaw yu ai hpang, langai hte langai bai galaw matut chyam dinglik yu tim n byin ai hku re. Shingrai galaw dinglik yu lai wa sai ladaw gaw 1834 ning kaw nna 1885 ning lapran (51) ning laman galaw yang n byin mai mat sai hpe 1890 ning hta Jinghpaw Wunpawng sha ni kaw sha-ang du sa wa ai Dr.Ola Hanson gaw shi du sa ai hpang (5) ning ngu na 1895 ning hta Jinghpaw laika kanu hpe agyin shabyin da ya sai.

Dr.Ola Hanson gaw Jinghpaw laika kanu hpe agyin da lu sai hte maren, dai laika hpe Jinghpaw Wunpawng sha ni shanhte a chyum laika majing hku hkap la nhtawm prat matut nna asung jashawn lang galu kaba sa wa lu hkra ngu ai myit masa kaba hte matut nna kaning rai, gara hku galaw hpajang sa wa yu sai hpe lawu na hte maren sawk sagawn chye lu ai.

Laika kanu hpe agyin shabyin da lu sai hpang, dai laika hte ga hkrang, laika hkrang ni ka shapraw shagrin da na gaw ra ahkyak kaba rai nga ai hpe shi dum chye sai hte maren Jinghpaw ni ayan tsun shaga lang nga ai ga hkum ni hpe shaning nhtoi kadun hte hkan sawk sagawn jahkum la na hku myit yu nga sai.

Shawng ningnan Manmaw ga, Jinghpaw Wunpawng sha ni shanu nga ai bumlang mare kahtawng law law de sa du sawk sagawn la ai hpang, Myitkyina ga, Hukawng hkan du hkra sa du sawk sagawn la ngut ai htawm e, Sam mung de Namhkam grup yin hte Mungbaw ga hte dingda maga de Mungjet Kapna ga hkan du hkra sa du sawk sagawn la lai wa sai hpe chye lu ai.

Dai zawn hkan sawk sagawn yu nna Jinghpaw ni a yan tsun lang nga ai ga hkum mun mi jan sawk sagawn la lu sai hta na ga hkum hkying sanit hte matsat gaw ayan na tsun shaga lang nga ai ga hkum ni rai nga ai hpe chye lu sai.

Bai, nga shara ni hta hkan nna tsun shaga lang ai ga nsen ni shai mat wa nga ai hta n ga, Myen hte ni ai ni Myen ga tsun kayau lang, Sam Miwa hte ni ai ni mung dai hte maren kaga amyu ni a ga hpe tsun shaga kayau lang mat wa nga ma ai hpe chye lu sai. Bai lam mi gaw ga hkum ni hpe hkrak n tsun lang ai. Ga shadawn: ANHTE ngu ai hpe “ahte”, “ahteng” nga nna tsun shaga lang ai hpe sawk sagawn mu lu ai.

Shi sa du hkawm ai mare kahtawng shagu na Wunpawng sha ni moi shawng de shanhpyi laika lu yu sai lam tsun hkai dan ma ai shaloi:Dr.Ola Hanson hku nna atsawm sha madat shingram yu n htawm ndai Jinghpaw sha ni gaw shawng de shanhpyi laika lang ai amyu kaba langai ngai kaw nna ran hkrat wa ai lakung lama ni rai ang ma ai nga nna maram yu lai wa sai hpe mung chye lu ai.

KACHIN DICTIONARY LAIKA 

Lahta e tsun lai wa sai hte maren Jinghpaw ni tsun shaga lang ai aga gaw nga shara, lamu ga hte amyu lakung lama ni hta hkan nna lachyum bung tim tsun shaga lang ai aga hte nsen ni loi loi shai mat wa ai hpe sawk sagawn mu lu nu ai. Bai lam mi gaw, lahta e tsun ai hte maren Jinghpaw ga ayai aya rai nga ai majaw, grin ai amyu ga langai tai lu hkra gaw, dai ga hkum ni hpe galung shinggyin shagyip, jum tek tawn na “HTANG” langai mi n lu da n mai rai nga ai hpe dum chye nu ai hte maren dai hpe hkrak shakut galaw lajang da ya sai. Dai gaw “KACHIN DICTIONARY” ngu ai laika rai nna laika man (739) rawng ai laika laika htang tai nga ai. Dai laika gaw Jinghpaw ga hkum shagu hpe Inglik ga hku gale da ai rai nna maigan masha ni anhte a ga hpe chye mayu yang dai laika hpe hti nna hka ja la na matu mung rai nga ai.

Dai laika byin tai lu hkra Dr.Ola Hanson gaw shi atsam marai htum hkra hte shaning aten tsawm ra mi la nna galaw shagrin da ya ai “Wunpawng Laika Sutdek” rai mali ai ngu tim shut na n re.

Dai laika hpe npawt nhpang dahpran shara shatai nhtawm: Chyoi Pra Ai Chyum Laika hpe Jinghpaw ga hku gale da ai. Bai, jawng e sharin lang na Jinghpaw hti laika ni hpe jawng kaji kaw nna tsang 4 du hkra na hpe ka lajang da lu sai. Jawng e sharin lang na tsang laika (Text book) byin hkra Dr. Hanson hku nna dai ten hta normal hpaji lu ai Sara Kaba F.J.Ingram hpe alit jaw shatsam da ai hpe dai ten asuya normal jawng Sara Maran La Nau madi shadaw karum ai hte 1916 ning kaw nna bum ga na Jinghpaw jawng ni yawng hta sharin lang hpang lu hkra lajang shajin da ya sai hpe chye lu ai.

Jawng e sharin lang na laika hpe ka lajang , htang dip ngut ai hte rau Dr.Ola Hanson gaw dai ten Myen mung ting hte seng ai hpaji du ginjaw(Public Instructor of Burma) a rung de Jinghpaw bum ga e hpaw da ai sasana jawng ni hte asuya jawng ni hta sharin lang lu na ahkang jahkrat ya na lam tangshawn hpyi lajin ai hpe hkap la ya sai.

Dai ten, dai prat kaw nna laili laika hpe ra sharawng marit la nga ai Wunpawng sha ni gaw MAISAU LAIKA lu la sai hte maren sharawng shara rai sharin la, sharin ya rai bang mat wa ai nga yang shaning nhtoi kadun hte Wunpawng sha ni a nga pra gin-ra shingjut shagu e Jinghpaw laika chyam bra shang wa sai.

Hpyen dap hte Jinghpaw Laika 

Lai wa sai No.(1) majan kaba hta Myen Mung Britisha asuya hpyen dap hta magam gun nga aiWunpawng sha wa – ngan la ni hpe Mesootamia Mungdan de majan sa woi gasat ai hta Britisha asuya padang lu ai hta hkan nna Myen Mung hpyendap (Burma Army) hpe bai gawgap shangang ai hta Wunpawng sha wa-ngan la ni hpe npawt madung dahpran shara shatai nna gawgap sa wa na hku dawdan da ma ai hte maren bumga na Wunpawng sha wa-ngan la ni hpe, laksan mi bai hpyendap de lahkawn bang jat shalaw wa masai.

Dai rai yang, Wunpawng sha wa-ngan la ni laika n chye ai majaw, hpyen hpaji sharin shakyang ai hta grai yak hkak nna aten garawt ai hta n ga, shabri shabrai hkuk jaw ai shaloi lata yungnu dip ra ai. Bai maga lam mi hku gaw, Wunpawng sha ni hpe hpyen hpaji sharin shakyang ya nga ai ntsa na Britisha asuya du kaji kaba ni Jinghpaw ga hte laika hpe n chye ai majaw, dap kata na magam bungli hta masan n sa, dingbai dingna byin nga ai hpe chye lu ai. Shingrai byin nga ai hpe Myen mung ting hte seng ai Britisha hpyendu ginjaw(Chief of Stagg) wa mu chye lu nna Namhkam Mare e dung ai Sara Kaba Dr.Ola Hanson hpe Yangon mare hpyendap ginjaw ( War Office ) de du sa nna shi a Jinghpaw Laika hpe loi sha pyi lajin dat ai hte maren, Dr. Ola Hanson gaw 1923 ning hta laban bat masum tup sa du madun sharin ya ai shaloi kaja wa Dr.Ola Hanson a Jinghpaw laika gaw hpyendap hpe hkrak sha akyu jaw lu na hpe chye sai hte maren (Burma Military Education) ngu ai hpyendap hpaji shakat lamang langai hku hkap la masat da nhtawm n chye n mai hpaji langai hku nna sharin ya mat wa ai majaw, bum ga na jawng n lung yu ai wa-ngan la ni hpyen dap e she Jinghpaw laika hpe sharin chye la lu masai.

Dai hte maren, Britisha du ni mung Jinghpaw laika hte aga hpe chye la nna hpyendap magam bungli masan grau sa wa ai hta hkan nna aya rawt, shabrai jat let myi man grau pa lu ma ai hpe chye lu ai. Jinghpaw laika hte Inglik laika gaw ahkrang hte nsen bung ai hte maren hpaji lai hpe sharawng ai Wunpawng sha wa-ngan la ni kau mi, jawng pyi n lung yu ai ni Inglik laika hpe aga hpe ram ging ai hku shaga lu ka lu re ni mung nga lai wa masai.

Jinghpaw Shi Laika 

Shata mi hta kalang dip shabra lai wa sai. A.B.M Sasana kaw nna jum ai Jinghpaw Shi Laika (Monthly Kachin News) hpe shawng ningnan Myitkyina mare hta dung ai Sara Kaba Rev.G.J.(Geis gaw 1918 ning August shata) kaw nna dip shabra hpang sai. Shawng ningnan maisau lam mi,laika man lahkawng hku nna sha dip shabra hpang ai kaw nna rawt jat kaba wa ai gaw hpang jahtum Japan majan du wa mahka e laika man 40 du nna la hti ai masha hkying manga hkawt rai nna, majan shawng na Wunpawng sha ni a amyi , ana , nsen tai lai wa nna magazin madang hta pyi tsap nga sai.

Dai shi laika a yaw jasat ai lam madung gaw, dai ten na sasana usa ni hku nna shanhte hpaw da ai sasana yi man masum: 1. Manmaw, 2. Myitkyina , 3. Sinli-Mongmit ginwng masum na hpung masha ni shada da shiga matut mahkai, n-gun jaw, lam madun la hkat na matu san san hku sha yaw jasat da ai re hpe chye lu ai.

Dai rai yan, shi laika la hti jat ai masha law wa ai hta hkan nna shi laika mung grau kaba wa nna shiga ni mung grau hkum wa ai. Hkristan makam masham lam jasu sharawt ai shiga ni hta lai nna: hkamja san seng lam, sun hkauna galaw, u wa yaw ai hkai rem bungli lam , maumwi labau ga shagawp, ga malai ningtam ga ni hte tsi mawan lam ni hta kaga dai ten na mungkan shiga ni hpe shata shagu hti yu, chye lu nga ai.

Bai lam mi gaw, dai ni na prat hta grau dam lada ai hku hpawng de sa wa nga ai hkalup hpung ni a mung zuphpawng hte ginwang zuphpawng ni hte seng ai zuphpawng program hpe shata mi shawng tau nna bang shabra lai wa yu sai hte maren, shi laika n la hti ai ni gaw zuphpawng program gase mat chye nga ai majaw, dai shi laika hpe n tat mayu ai masha law wa ai. 

Hpyen dap shara law law ni hta magam gun nga ai Wunpawng sha du, agyi, dapma ni shi laika chye la hti wa ai hta hkan nna shanhte nga bra ayai hkawm nga ai shara ni de shata shagu n hprai ai sha shagun ya nga ai. Dai prat hta Britisha Empire kata e rai nga ai India mung: Calutta, Bombay, Madras, Karachi, Deradun, Baw Delhi, Rawapindi, Malaya (ya na Malaysia) Singapore mare ni hte Kapali zunlawng (Andimand Island) ni hkan sa du magam gun hpai lai wa yu saga ai.

Dai zawn, sumtsan ga de sa du nga sai ni shanhte sa du nga ai shara na mahkrum madup lam ni hpe shi laika hta bang dat ai hpe nta bumga de na ni na chye lu ai. Nta buga na shiga hpe mung sumtsan de sa du nga sai ni shata shagu ana lu nga ai. Shingrai, dai shi laika gaw majan kaba shawng e shara magup bra ayai nga ai Wunpawng sha ni hpe matut mahkai ya lu ai “Ndut Sumri” nan tai lai wa sai.

Tsun mayu ai gaw, Dr.Ola Hanson agyin shabyin ya ai laika hpe 1895 ning kaw nna 1942 ning (47) ning laman, Wunpawng sha ni hku nna kade dam lada ai hku chye lang, asung jashawn lai wa yu saga ai hpe dai ni bai nhtang sawk sagawn yu ai lam re.

Chyurum Laika Hte Wunpawng Sha

Laika n lu yang matut mahkai ai lam hte matsing sumhting da ai lam hta yak dik, akyu yawm dik rai nga ai hpe, ya yang asak (60) a lahta de na ni yawng gaw naw dum shajang na re. Sumtsan de na nja nhpra makyin jinghku ni hpe matut mahkai shiga jahkrang mayu yang kumhpa matep hta: ri, samyit, hkindu, hkringmu, pasi, wan n-ga, hkit-ra, majap hte kaga rai ni hpe, tinang tsun shana jahkrangmayu ai lam lachyum htai la lu na matu shagun jaw chye ga ai.

Shingrai galaw ai hta kalang lang gaw lachyum htai lu shut nna pyaw ngawn na malai, n ju n dawng hkat ai lam ni mung byin pru wa yu sai. Bai tinang htawng ninghtawn kata e shing n rai, maigan ni hte lapran na mayak manghkang lam ni hpe lu hpyan, yan htingrai htingrat jasim, jahku jahkau da lu sai hta hkan nna htawm hpang, n hprun n run hkra ga shaka da ai hpe “Mawhke Hka” da ai nga , rapding nhtu hta, du salang yawng a man e kahtam ahka jahkang da ai htung lai lu ga ai. Dai gaw laika n rai nga ai majaw, htawm de na ni tinang chye tsun yang chye tsun ai hku nna tsun shayawn la rai mat wa chye nga ai.

Ji nat jawjau nna amyit nsin sin, laili laika n lu ai majaw lahta e tsun ai hte maren yak hkak shoichyum let lamawm hkrat wa ai Wunpawng sha ni hpe Dr. Ola Hanson hku nna laili laika agyin shabyin ya ai dai ning 1995 ning hta (100) ning jaw prat langai mi hpring sai. Jaw prat langai mi pyi garai n hpring kaw nna dai laika gaw Wunpawng sha ni hpe kaning re 

“Mau Hpa Akyu” jaw mi ai hpe lawu na hte maren sawk sagawn chye lu ga ai.

1. Asak wenyi hte seng ai Hpan da Madu a chyum mungga hpe anhte a aga hte nan hti la lu ai hta n ga, anhte nan ka shabra lu ai.

2. Hkahku, Hkanam sinpraw sinna shara shagu hkan bra ayai nga ai chyurum Wunpawng sha ni shada da ndai laika hte nan grai hkawn hkrang ai hku nna ka shana matut mahkai la hkat lu ai majaw, shawng de na ji woi ni zawn kumhpa matep hta lachyum shapraw la na arai ni matep jahkum bang shagun hkat na n ra mat sai.

3. Grai manu dan, hpu la ai: ga malai, ga shagawp , ningtam ga, dumsa jaiwa hte laka ga ni hpe anhte a laika hte sha mai ka da ai. Kadai hpa amyu bawsang a laika hte mung n mai ka ai. Kaga ni a laika hte gaw lachyum gale shapraw da na hku sha mai ai.

4. Chyurum Wunpawng sha ni yawng ndai laika hpe madung tawn nna ka lang, tsun shaga hpang wa ai kaw nna Wunpawng sha ni a myit mang shabawn ai grau dam lada, rawt jat galu kaba wa ai gaw, dai ni ndai mungkan hta amyu mungdan langai hku nna rawt tsap lu na madang de du wa saga ai.

5. Grit nem ai Jinghpaw laika hte aga hpe Wunpawng sha ni yawng gaw npawt madung hku nna jawm lang sharawt la ai majaw, dai laika hte aga grau hkum tsup, madang tsaw rawt wa ai hta hkan nna, Chyurum Wunpawng sha ni mungkan prat madang hta rawt tsap na ani sha rai sai.Tsinyu Yaw Htung, Man Maw

Source: LA GINTAWNG MAGAZINE VOL.3 2005

Read more »